رویا و خواب در قرآن

شان نزول آیات قرآن به ترتیب سوره ها

رویا و خواب در قرآن

سوگندهاى قرآن . شرح و تفسیر

مثالهاى قرآنى چهل مثل قرآنی . مثال‏هاى علمى قرآن‏ . طنز و پندهای قرآنی

حکمت های قرآن . داستان های حکیمانه قرآنی

قصّه هاى قرآن واقعیّت هاى زندگى بشر. اسطوره در قرآن. شخصیّت پردازى
 تصویر قصّه در سوره ها. آفرینش آدم . مفاهیم و آثار قصّه قرآنى. قصه و کارکرد های آن برای کودکان

قصه های قرآن فلسفه و اهداف. مبانى هنرى قصّه «واقعگرایى پویا» شبهه زدایى

   

      رؤ یاها در قرآن

خوابیدن و خواب دیدن ، یکى از اسرار عجیب خلقت است . اگر خواب نباشد ادامه زندگى محال خواهد بود. همچنین است خواب دیدن که آثار بسیار دارد و از آینده خبر مى دهد و گاه خداوند متعال بندگان خود را به آن هدایت و ارشاد مى کند. به هر حال،در قرآن مجید، هفت رؤ یا نقل شده است که آنها عبارتند از:
1- رؤیاى رسول خدا - صلى الله علیه و آله - درباره بنى امیه .
2- رؤیاى آن حضرت درباره فتح مکه و زیارت آن .
3- رؤیاى آن حضرت در شب قبل از جنگ بدر
4- رؤیاى حضرت ابراهیم - علیه السلام - درباره ذبح اسماعیل .
5- رؤیاى حضرت یوسف - علیه السلام -.
6- رؤیائى که پادشاه مصر دید و حضرت یوسف - علیه السلام - آن را تعبیر کرد.
7- رؤیایى که دو نفر در زندان دیدند و حضرت یوسف - علیه السلام - آن را تعبیر کرد.

۱- رؤیاى رسول خدا(ص) درباره بنى امیه
در سوره اسراء آمده و اذ قلنا لک ربک احاط بالناس و ما جعلنا الرویا التى اریناک الا فتنة للناس و الشجرة الملعونة فى القران و نخوفهم فما یزیدهم الا طغیانا کبیرا یادآر که به تو گفتیم خدایت به مردم احاطه دارد. و به تو گفتیم خوابى را که به تو نمایاندیم و شجره ملعونه در قرآن را، قرار ندادیم مگر آزمایشى براى مردم. و ما آنها را مى ترسانیم ولى جز طغیان بزرگ، بر آنها نمى افزاید

از این آیه شریفه معلوم مى شود که خداوند متعال دو چیز را براى مردم مایه آزمایش قرار داده؛ یکى خوابى را که به آن حضرت نمایانده، و دیگرى شجره ملعونه را، منظور از شجره بنى امیه هستند که بر اهل اسلام ، مسلط شدند.
در تفسیر عیاشى از حضرت باقر ع نقل شده و الشجرة الملعونة فى القرآن یعنى بنى امیة و در روایت عبدالرحیم قیصر از آن حضرت آمده : و الشجرة الملعونة فى القرآن، قال هم بنوا امیة.

و اما منظور از رؤیایى که دید بنى امیه از منبر او بالا و پایین مى روند و در آن جست و خیز مىکنند. در تفسیر عیاشى از حضرت صادق ع نقل شده اصبح رسول الله ص یوما حاسرا فقیل له مالک رسول الله؟ فقال : انى رایت اللیلة صبیان بنى امیه یرقون على منبرى هذا، فقلت یا رب معى؟ فقال : لا ولکن بعدک روزى رسول خدا ص شب را به روز آورد و غمگین بود. گفتند: یا رسول الله ! براى تو چه رخ داده؟ فرمود: شب گذشته بچه هاى بنى امیه را دیدم که از منبر من بالا مى روند و جست و خیز مىکنند. گفتم : خدایا! در زمان من و با من خواهند بود؟ فرمود: نه بعد از تو خواهند بود

در تفسیر برهان ، شانزده روایت در این زمینه از شیعه و اهل سنت نقل کرده. در همه آنها مراد از شجره ملعونه بنى امیه و در اکثر آنها رؤیاى آن حضرت راجع به بنى امیه و در برخى، شامل خلفاى پیش از بنى امیه نیز مى شود.
در روایت دیگرى از امام صادق ع نقل شده که رسول خدا ص در خواب دید که چهارده عدد میمون؛ یکى بعد از دیگرى از منبر او بالا مى روند و اهل آن نیستند. حضرت فرمود: جماعتى از قریش نقل فرمود. اصحاب من بالا مى روند و اهل آن نیستند. فرمود: هم بنوا امیه لعنهم الله یعنى آنها بنى امیه هستند، خداوند لعنتشان کند

خلفاى بنى امیه همانطور که در این حدیث آمده چهارده نفر بدین شرح مى باشند: معاویه بن ابى سفیان ، یزید بن معاویه ، معاویة بن یزید، مروان بن حکم، عبدالملک مروان، ولید بن عبد الملک، سلیمان بن عبدالملک، عمربن ز، یزید بن عبدالملک، هشام بن عبدالملک، ولید بن یزید بن عبدالملک ، یزید بن ولید، ابراهیم بن ولید، و مروان محمد حمار

۲- رؤ یاى پیامبر (ص) در ورود به مکه
در سال ششم هجرى که رسول خدا ص عازم عمل (عمره) بود، خداوند متعال در مدینه قبل از حرکت، به آن حضرت رؤیایى را نمایاند. و حضرت در خواب دید که او با مسلمانان وارد مسجد الحرام شدند. بعضى تقصیر کرده و بعضى حلق نمودند بدون آنکه بیمى از کفار داشته باشند. و آن بزرگوار این رؤیاى خویش را براى اصحاب خود نقل فرمود و همه شاد شدند. ولى چون به (حدیبیه) رسیدند، کفار از ورود به مکه مانع شدند. و بعد از جریانهاى مفصل، میان آن حضرت و کفار، پیمان صلحى بسته شد که حضرت آن سال از (حدیبیه) برگردد و سال آینده مجددا بیاید

مشرکان نیز کارى با عمل او نداشته باشند و بتهاى خود را سه روز از کعبه و صفا و مروه بردارند، تا عمل مسلمانان تمام بشود. رسول خدا ص آن صلح را به طور اجبار قبول کرد و در همانجا از احرام بیرون آمد و قربانیها را که آورده بود ذبح کرد. مسلمانان نیز چنین کردند. عده اى از اصحاب آن حضرت، از جمله عمربن خطاب گستاخى کرده و به آن بزرگوار گفتند: مگر شما نگفتید که در خواب چنین دیدم که ما بدون خوف و واهمه اى وارد مکه و مسجد الحرام شده ایم؟!
حضرت فرمود: من گفتم وارد مى شویم ولى نگفتم در این مرتبه و در این سال وارد خواهیم شد. اما عمر قبول نکرد! که ماجرایش مفصل است. لقد صدق الله رسوله الرؤ یا بالحق لتد خلن المسجد الحرام ان شاء الله آمنین محلقین رؤ سکم و مقصرین لا تخافون فعلم تعلموا فجعل من دون الله ذلک فتحا قریبا خداوند آن رؤیاى حق را به رسولش نشان داد که حتما داخل مسجد الحرام مى شوید ان شاء الله در حال ایمنى، سر تراشیده و تقصیر کننده در حالى که ترسى ندارید

خداوند مى داند چیزى را که شما نمى دانید. و قبل از دخول مکه، فتح نزدیکى (صلح حدیبیه که خدا آن را در آیه انا فتحنا لک، فتح نامیده) قرار داد. سوره فتح هنگام مراجعت آن حضرت از حدیبیه نازل شده و خداوند آن صلح را فتح خواند. و حضرت فرمود: این سوره براى من از دنیا و آخرت، محبوبتر است .

۳- رؤیاى پیامبر(ص) پیرامون نبرد بدر
رسول خدا ص قبل از جنگ (بدر) خوابى دید اذ یریکهم الله فى مناک قلیلا و لو اراکهم کثیرالفشلتم و لتنازعتم فى الامر ولکن الله سلم انه علیم بذات الصدور یادآر هنگامى را که خداوند، دشمنان را در خواب به تو کم نشان مى داد. و اگر آنها را زیاد نشان مى داد، در کار جنگ سست مى شدید و اختلاف مى کردید. اما خداوند شما را از سستى و اختلاف، سلامت کرد

خداوند به آنچه در سینه هاست آگاه است . از این آیه شریفه معلوم مى شود که خداوند متعال مشرکان را در رؤیا به آن حضرت کم نشان داده است تا حضرت نیز قابل بودن مشرکان را به اصحاب خویش اطلاع دهد و آنها مطمئن شوند که دشمنان زیاد نیستند و در کار جنگ سست نباشند و اختلاف نکنند. چنانکه اهل تفسیر نیز چنین گفته اند.

۴- رؤیاى ابراهیم (ع) در ذبح اسماعیل
از جمله رؤیاهایى که در قرآن مجید مطرح گردیده رؤیاى حضرت امام ابراهیم علیه السلام مى باشد که در خواب دید فرزندش ‍ اسماعیل را در راه خدا قربانى مى کند رب هب لى من الصالحین فبشرناه بغلام حلیم فلمابلغ معه السعى قال یا بنى انى ارى فى المنام انى اذبحک فانظر ماذا ترى قال ابت افعل ما تؤ مر ستجدنى ان شاء الله من الصابرین فلما اسلما و تله للجبین ونادیناه ان یا ابراهیم قد صدقت الرؤ یا انا کذلک نجزى المحسنین ان هذا لهو البلاء المبین و فدیناه بذبح عظیم و ترکنا علیه فى الآخرین سلام على ابراهیم
ابراهیم گفت : خدایا! براى من فرزندى که از نیکوکاران باشد عطا فرما به او مژده دادیم پسر عاقل و بردبارى را. چون آن پسر (به دنیا آمد و بزرگ شد و) در تلاش کردن به پدرش رسید، ابراهیم به او گفت : اى پسر عزیزم ! من در خواب دیدم که تو را قربانى مى کنم پس ببین در این باره چه مى گویى؟ گفت : پدرم! آنچه به آن امر شده اى انجام بده، حتما مرا در این کار از صابران خواهى یافت

پس ‍ چون پدر براى قربانى کردن و پسر براى قربانى شدن، تسلیم شدند و ابراهیم او را در روى تل بر پیشانى خوابانید (عمل به خواب به تحقق پیدا کرد) و با صداى بلند ندا کردیم که اى ابراهیم! خواب را محقق کردى، ما نیکوکاران را این چنین جزا مى دهیم، این حتما آزمایش ‍ آشکارى است. و بر او (گوسفندى فرستاده) ذبح بزرگى فدا ساختیم. و ثناى او را براى آیندگان قرار دادیم. سلام بر ابراهیم .

1 - رؤیا همان بود که او دید پسرش را قربانى مى کند، نه اینکه قربانى کرد و کار را به اتمام رسانید. به عبارت دیگر: به پسرش فرمود: انى ارى فى المنام انى اذبحک لذا خداوند پس از خواباندن ابراهیم پسرش را بر (تل) فرمود: قد صدقت الرؤیا .
2 - منظور از (ذبح عظیم) ظاهرا همان قربانى باشد که هر سال در موسم حج مسلمین به آن مبادرت مى ورزند. که یادآور قربانى ابراهیم است، در بحارالانوار از خصال صدوق و عیون الاخبارالرضا نقل شده فکلما یذبح بمنى فهو فدیه لاسماعیل الى یوم القیامة هر چه در (منى) تا روز قیامت قربانى شود، همه فدیه اسماعیل خواهد بود.
3 - اگر این جریان در غیر قرآن کریم بیان مى گردید، قبول کردن آن مشکل مى نمود، تسلیم بودن حضرت ابراهیم و پسرش هر دو، بالاتر از تصور است. پدرى در نهایت اخلاص، سر پسر جوان را در راه خدا قطع کند، پسر نیز با کمال اخلاص، به این کار راضى باشد. سلام على ابراهیم و سلام على اسماعیل

۵- رؤیاى حضرت یوسف (ع
اذا قال یوسف لابیه یا ابت انى رایت احد عشر کوکبا و الشمس ‍ و القمر رایتهم لى ساجدین اى پدر! در عالم رویا دیدم که یازده ستاره و خورشید و ماه مرا سجده مى کردند. سپس خداوند متعال در قرآن مجید تعبیر خواب حضرت یعقوب ع را این گونه نقل مى کند: قال یا بنى لا تقصص ‍ رویاک على اخوتک فیکیدوا لک کیدا... و کذلک یجتبیک ربک و یعلمک من تاءویل الا حادیث و یتم نعمته علیک و على آل یعقوب : یعقوب گفت : اى فرزند عزیز! زنهار خواب خود را براى برادران حکایت مکن که (به اغواى شیطان) بر تو مکر و حسد خواهند برد... و این تعبیر خواب تو مى باشد که خداوند تو را بر گزیند و علم تاویل خوابها بیاموزد و نعمت و لطفش را در حق تو و آل یعقوب تمام گرداند ....

حضرت یوسف ع توسط برادران خود به چاه افکنده شد و سپس در بازار مصر به صورت برده فروخته شد و در اثر بى نظیرى که درباره همسر عزیز مصر از خود نشان داد، حدود هفت سال در زندان ماند. سپس در اثر تعبیر خواب پادشاه مصر، از زندان آزاد و وزیر کشاورزى مصر گردید. و پدر و مادر و خانواده اش را به مصر دعوت کرد و آنها هنگام دیدن حضرت یوسف به حال احترام، سر فرود آوردند

بدین طریق ، پدر و مادر و یازده برادر در این احترام شریک شدند. و حضرت یوسف به پدرش یعقوب گفت : تعبیر خوابى که چند سال قبل دیدم ، همین است : و رفع ابویه على العرش و خروا له سجدا و قال یا ابت هذا تاویل رویاى من قبل قد جعلها ربى حقا... آنگاه پدر و مادر را بر تخت بنشاند و آنها به شکرانه (دیدار او) خدا را سجده کردند. و یوسف در آن حال، پدر را گفت که این بود تعبیر خوابى که از این پیش دیدم که خداى من آن خواب را واقع و محقق گردانید

۶- رؤیاى پادشاه مصر
رؤیاى دیگرى که در کلام الله مجید نقل گردیده، رؤ یاى پادشاه مصر است که سبب نجات حضرت یوسف گردید. پادشاه مصر چند شب در خواب دید که هفت گاو فربه را هفت گاو لاغر مى خوردند. و نیز هفت سنبل سبز و هفت سنبل خشک در کنار او دیده مى شوند. از درباریان خود تعبیر این خواب را پرسید؟ گفتند: خوابهاى آشفته و پریشان است . و ما تعبیر چنین خوابها را نمى دانیم

و قال الملک انى سبع سمان یاءکلهن سبع عجاف و سبع سنبلات خضر و اخر یابسات یا الملاء افتونى فى رویاى ان کنتم للرؤ یا تعبیرون قالوا اضعاث احلام و ما نحن بتاءویل الاحلام بعالمین.
در آن موقع که درباریان از تعبیر خواب پادشاه اظهار عجز کردند، ساقى پادشاه - که مدتى در زندان مصر، رفیق زندانى حضرت یوسف بود و حضرت یوسف، خواب او را تعبیر کرده و درست در آمده بود گفت : در زندان یک جوان کنعانى وجود دارد که تعبیر خواب را به نیکى مى داند فورا به سراغ یوسف در زندان رفت و خواب پادشاه را به او گفت : و چون هفت سنبل سبز، علامت هفت سال فراوانى و هفت سنبل خشک، علامت هفت سال، قحطى بود، و هفت گاو فربه، علامت ذخیره ها و انبارهاى گندم و هفت گاو لاغر در جاى مردم گرسنه و قحط زده بود

حضرت یوسف در تعبیر آن فرمود: هفت سال، به شیوه سابق ، گندم بکارید و مازاد آنها را نکوبید بلکه در سنبل نگاه دارید. پس از آن هفت سال قحط سالى خواهد آمد و در ان هفت سال فراوانى را مى خورید. و از گرسنگى نجات مى یابید. پس از هفت سال قحطى ، باز اوضاع به حالت اول بر مى گردد.
قال تزرعون سبع سنین دابا فما حصد تم فذوره سنبله الا قلیلا مما تا ثم یاتى من بعد ذلک سبع شداد یا کلن ما قدمتم لهن الا قلیلا مما تحصون ثم یاتى من بعد ذلک عام فیه یغاث الناس و فیه یعصرون .
فرزندان حضرت یعقوب نیز در اثر قحطى ، براى خرید گندم به مصر آمدند. و بالاخره حضرت یوسف - علیه السلام - را شناختند.

۷- رؤیاى دو جوان مصرى
رؤیاى دیگرى که در کلام الله مجید باز گو شده ، رؤیاى دو جوان دربارى است که در اثر تخلف به زندان افتاده بودند و در زندان با حضرت یوسف آشنا شدند. آن دو جوان یکى مرتب در خواب مى دید که انگور براى مشروب ساختن مى فشارد. و دیگرى مى دید که بالاى سر خود، نان حمل مى کند و پرندگان از آن مى خورند. آنها خواب خود را براى یوسف نقل کرده و از او تعبیر خواستند

حضرت یوسف بعد از قدرى صحبت و ارشاد انها به اولى فرمود: از زندان آزاد شده و ساقى و پیاله گردان شاه خواهى شد. و به دومى فرمود: تو را به دار مى زنند و مرغان هوا از گوشت سر تو خواهند خورد. و این تعبیر خواب من، حتما رخ خواهد نمود و خلافى در آن نیست. قضى الامر الذى فیه تستفتیان و در آیات وحى الهى چنین مى خوانیم :
و دخل معه السجن فتیان قال احدهما انى ارانى اعصر خمرا و قال الاخرانى ازانى احمل فوق راءسى خبزا تا گل الطیر منه نبنا بتاویله انا نریک من المحسنین قال ... یا صاحبى السجن اما احد کما فیسقى ربه خمرا و اما الاخر فیصلب فتا کل الطیر من راءسه قضى الامر الدى فیه تستفتیان
آن مرد که تعبیر خواب خود را شنید، براى رهایى از خطر خواب ، به دروغ منکر شد یوسف گفت : در قضاى الهى راجع به امرى سؤال کردید چنین حکم شده است. و همانطور شد که حضرت یوسف گفته بود و چون پادشاه مصر خواب خود را براى درباریان گفت و آنها از تعبیر آن عاجز ماندند، حضرت یوسف به یاد ساقى آمد و او براى تعبیر خواب به زندان آمد.

شرح (رؤیاهای صادقه) در قرآن کریم
در قرآن کریم چند تا خواب نقل شده. یک سلسله خواب هائی است که عین واقعیت است، نظیر آنچه را که ابراهیم خلیل درباره اسماعیل ذبیح(ع) دید که: انی اری فی المنام انی اذبحک؛ این متن واقعیت بود که خواب دیده است و بخش های دیگر. یا آنچه را که یوسف(ع) در عالم رؤیا دید: انی رأیت احد عشر کوکبا، رایتهم لی ساجدین؛ این یک واقعیتی بود که در رؤیاست.
یک سلسله خواب هائی است بنام اضغاث احلام (احلام) همین خواب ها را می گویند، (اضغاث) آن دسته های سبزی را می گویند. گاهی انسان به صورت فله ای و دسته ای خواب می بیند که این خیلی است! صحنه هائی را می بیند؛ نه خودش می تواند تعبیر بکند، نه می تواند به یک معبری ارائه کند که آن معبر تعبیر بکند. چون معبر وقتی می تواند این را تعبیر بکند که راه مشخص باشد؛ تعبیر کننده کارش این است که آنچه را که این شخص دید از اینجا عبور می کند و به آن صورت اصلی، آن صورت اصلی می شود رؤیای واقعی.

یعنی ما در عالم خواب آن واقعیت را می بینیم، یک؛ چون زمان بیداری مان عادت کردیم به بدحرفی و پر حرفی، این نفس ما هم همین جور می سازد، تسویل گری می کند. یعنی آنچه را که ما دیدیم، آن را به یک صورت دیگر درمی آورد، از آن صورت به صورت مشابه درمی آورد، از آن صورت به صورت سوم که شبیه اوست درمی آورد، تا به صورت اخیر؛ این صورت اخیر یاد ماست که از خواب برمی خیزیم، آنوقت می گوییم ما یک چنین چیزی را خواب دیدیم. اگر این فاصله زیاد باشد، پراکندگی زیاد باشد؛ این را می گویند (اضغاث احلام) (6)، می گویند فله ای و انباری؛ می گویند تعبیر ندارد، مثل همان اضغاث احلام.

اگر نه، فاصله نزدیک باشد، حساب شده باشد، معبر عبور می کند؛ می گوید این روی تناسب یکی دیگر از اینجا عبور می کند به آن صورت اصلی، صورت اصلی همان است. مثل این کسی که در زندان خواب می بیند، می گوید من خواب دیدم که دارم انگور را آب می گیرم: انی ارانی اعصر خمرا(7). همین خواب را به وجود مبارک یوسف(ع) عرض می کند، حضرت طبق بیان آیات سوره یوسف، به او می گوید که تو به شغل ساقی گری که داشتی؛ برمی گردی، از زندان آزاد می شوی و ساقی خلیفه خواهی شد

این خوابی که دیده است، این رابطه محفوظی داشت؛ بالاخره کسی که قبلا ساقی بود، همان وصف را خواب می بیند؛ منتها لازمه ساقی بودن این است که انسان انگور را آب بگیرد، میوه را آب بگیرد، بعد آبش را به کسی بچشاند.
بنابراین خواب دو جور است: اضغاث احلام فله ای و انباری که تعبیر ندارد و یک سلسله خواب ها که متن واقع است نظیر جریان ابراهیم و اسماعیل(ع) که گفت: انی آری فی المنام انی اذبحک. صدا و سیما که تصویر دارد، باید کار عرفاء را انجام بدهد؛ یعنی واقعیت را که دیگران باید بمیرند و ببینند یا بخوابند و ببینند، ترسیم بکند؛ این یک. خواب های واقعی را ترسیم بکند، نه اضغاث احلام را؛

سوره هائی دارد که بسیاری از بزرگان در درکش عاجزند؛ این یک مطلب. اما معارف همان آیات و سوره را در سوره های دیگر، در آیات دیگر، در لابلای مثل، در لابلای قصه، در لابلای تقریب به ذهن به قدری تنزل می دهد که افراد عادی هم می فهمند؛ این دو مطلب.
این دو کار از ابتکارات قرآن کریم است؛ یعنی قرآن آیاتی دارد که درکش مخصوص حکماء؛ و متکلمین و فقهای نامی است که هرگز افراد عادی درک نمی کنند اما هیچ مطلبی در قرآن نیست که در دسترس فهم افراد ساده هم نباشد، قدرت تمثیل، قدرت تشبیه، قدرت تنزیل داشته باشد که همگان بتوانند بفهمند. 6- یوسف44 7- یوسف36

جایگاه خواب و رؤیا

اصل رؤیا و خواب دیدن انسان از منظر اسلام مورد تأیید است. در مورد اقسام رویا روایتی از امام صادق(ع) نقل شده است که فرمود: رویا به سه قسم است: مژده ای از سوی خداوند به مؤمن، ترساندنی از سوی شیطان و خواب های پریشان. (الکافی، ج8، ص90)

اگر انسان با شکم سیر بخوابد یک سوم از ساعت خوابش تحت تأثیر فعالیت های معده است و دچار خواب پریشان (اضغاث اصلام) می شود. یک سوم دیگر از مدت خواب به رویاهایی می گذرد که ترجمان و بازگوکننده حوادثی است که انسان در روز می بیند. تنها در یک سوم باقی مانده است که روح از تأثیر معده و از تأثیر خاطره های حوادث روز آزاد می شود. البته هرچه انسان مهذب و پاکتر باشد، به همان نسبت به واقعیت نزدیک تر است. نکته دیگر اینکه گفته اند رویاهایی که انسان بعد از اذان صبح می بیند تحت تأثیر شیطان قرار دارد و صحیح نمی باشد.

اما این مطلب هم کلیت ندارد و در همه موارد صادق نیست. همچنین امر دیگری که شهرت یافته گفته اند که خواب زن تعبیری برعکس دارد، اما این مطلب نیز در همه موارد صادق نیست. به عنوان نمونه در تاریخ آمده است که قبل از فتح خبیر، صفیه از قوم یهود خواب دید که ماه وارد حجره او شد. معبر برای او تعبیر کرد که تو همسر حاکم حجاز (حضرت محمد(ص) خواهی شد. بعد از فتح خیبر چنین پدیده ای محقق شد. (بحارالانوار، ج21،ص5) بنابراین برقراری ارتباط بین آنچه در خواب دیده می شود و عالم واقعیت و تعبیر آن به جنسیت افراد بستگی ندارد. در اینجا چند نکته کلیدی درخواب و تعبیر آن توصیه شده است:
1- اگر خواب بدی دیدید نه خودتان تعبیر کنید و نه برای دیگران نقل کنید بلکه تفأل به خیر بزنید و صدقه بدهید.
2- اگر خواب خوشایندی دیدید، تنها برای مؤمنینی تعریف کنید که حسادت نداشته و بهره ای از حکمت داشته باشند. در مجموع رویاهای صادقانه از دیدگاه اسلام مورد تأیید است و در مورد پیامبران(ص) حجت و تکلیف آور است و در مورد غیر پیامبران حجت شرعی و تکلیف آور نیست. از طرفی کسی که بر علم او افزوده شود و فهم و بصیرتش بیشتر گردد، خواب های پریشان کمتری می بیند، چنان که افزایش ایمان موجب می شود که بعد از بیداری بسیاری از خواب های پریشان فراموش گردد.

رؤیاها؛ به راستی چگونه است که من می خوابم و بدن در خواب است و چشم و گوش نیز بسته است؟ و چه بسا در خواب شهرها طی می‌کنم، افرادی را ملاقات می‌کنم و مطالب و علوم را می آموزم و گاه از رویدادهای آینده و رویداد پنهان در گذشته مطلع می شوم که در بیداری برایم مقدور نبود! اگر بدن ما تمام حقیقت ما باشد، چگونه در خواب که تمام حواس ما تعطیل است در آینده و گذشته سفر می کند، آن هم خارج از بعد زمان؟ در یک شب مسافرتی را که در بیداری یک ماه به درازا می کشید می رود و باز‌می‌گردد،
در حالی که بدن در رختخواب بی حرکت است؟ اینکه در رؤیا از واقعه ای در آینده مطلع می شویم و بعد از مدتی در آینده پیاده می شود، چگونه است؟ اعتراف می کنیم که حواس و قوای ظاهری، در حالت خواب از کار خود دست کشیده اند و تعطیل می باشند. پدیده شگفت انگیز خواب دیدن را چگونه ارزیابی می کنید؟ خواب چیست؟ باید به غیر از حواس پنجگانه قوای دیگری نیز در کار باشند.

اکنون همین قدر در باره خواب دیدن می‌گوییم که انسان بسیاری از اندیشه‌ها و پندارها و خواسته‌های بیداری اش را در خواب می‌بیند؛ ولی آیا هر خوابی که می‌بیند بدین سان است یا خواب‌دیدنهای بی سابقه هم دارد که در بیداری به وقوع می‌پیوندد؟ و بسیاری از خوابها اطلاع به نهانیها و اخبار از گذشته‌ها و اعلام به امور آینده است که اصلاً هیچ یک از آنها در دل خواب بیننده خطور نمی‌کرد. کمتر کسی باشد که برای او در دوران زندگانی اش کم و بیش این گونه خوابها پیش نیامده باشد

این خواب دیدن مطابق واقع چیست؟ وقایع آینده آنچنان که در خواب مشاهده شد و سپس در بیداری پدید می آید چگونه است؟ شاید کسانی باشند که با اصول ثابت علمی، عالمی را، غیر از این عالم حسی ثابت کنند و خواب را دری و راهی بدان عالم بدانند، ‌چرا که هنگام خواب حواس ظاهری دست از کار کشیده اند. در درون ما قوای خیال و وهم و عقل ما را در شناخت هستی یاری میکند.

خواب دریچه‌ای به عالم ملکوت

هرکسی می‌خواهد بداند که اعمالش چگونه است و چه آثاری در زندگی و آخرت او به‌جا می‌گذارد؟ همه می‌گوییم که اگر کسی باشد که بتواند چشم برزخی ما را باز کند و ما را با خودمان و وضعیت آینده خودمان آشنا کند، چه خوب می‌شود؟ آیا پیش‌گو و اهل دلی است که ما را به آینده ما آگاه سازد؟ از آموزه‌های قرآنی به دست می‌آید که هر انسانی به خودش و اعمال و آثار آن آگاه است و به خوبی نسبت به موقعیت و وضعیت خود و نیز اعمال و رفتارش بصیرت دارد

بَلِ الْإِنسَانُ عَلَى نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ (قیامت14) با این همه اگر بخواهد به چشم خود وضعیت خود را ببیند، یک راهکار دیگری نیز خداوند برای انسان درنظر گرفته که می‌تواند با آن، وضعیت خود و تأثیر اعمالش را ببیند.
قیامت شبانه‌روزی و قیامت آخرتی
شکی نیست که قیامت روز آشکار شدن حقایق و ملکوت اعمال ماست و در آن روز حقایق به عیان دیده می‌شود؛ زیرا پرده‌ها کنار می‌رود و چشم‌ها تیزبین و دقیق خواهد شد و پرده‌ای نمی‌ماند که ظاهر و باطن آن تفاوت داشته باشد. (ق22) اما از روایات و آیات به دست می‌آید که هر شبانه‌روزی برای ما قیامتی است که در آن باطن اعمال آشکار میشود و ما با حقیقت ساخته و سازه قیامتی خود آشنا می‌شویم

البته تفاوت این قیامت با قیامت آخرتی این است که فرصت‌ها بارها تکرار می‌شود درحالی که پس از مرگ دیگر این فرصت تکرار شدنی نیست تا ما با تغییر در رفتار و اعمال به خودسازی و تزکیه نفس بپردازیم و اعمال نیکی را انجام دهیم. حَتَّى إِذَا جَاء أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ * لَعَلِّی أَعْمَلُ صَالِحًا فِیمَا تَرَکْتُ کَلَّا إِنَّهَا کَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَمِن وَرَائِهِم بَرْزَخٌ إِلَى یَوْمِ یُبْعَثُونَ (مؤمنون99 و 100)
پیغمبراکرم(ص) درباره نقش خواب و آثار آن می‌فرمایند: کما تنامون تموتون و کما تستیقظون تبعثون؛ خواب برادر مرگ است، همان‌طور که می‌خوابید می‌میرید (و به عالم برزخ و عالم مثال وارد می‌شوید) و همان‌ طور که بیدار می‌شوید، برانگیخته می‌شوید (بحارالانوار، ج7/ ص47) کلمات مکنونه من اهل الحکمه و المعرفه، مرحوم ملامحسن فیض کاشانی، ص140-139)

از این روایت به دست می‌آید که ما هر روز می‌توانیم به عالم ملکوت برویم و وضعیت خود و اعمال خودمان را مشاهده کنیم؛ بویژه آنکه اعمال به سرعت آثار خوب و بد خودش را در روح و روان آدمی به‌جا می‌گذارد و ماهیت ما را تغییر داده و به موجوداتی دیگر تبدیل می کند که از پست‌ترین تا برترین را شامل می‌شود.
تأثیر کار خوب و بد در زندگی روزمره
امام صادق(ع) فرمود: ان الرجل یذنب الذنب فیحرم صلاه اللیل و ان العمل السییء اسرع فی صاحبه من السکین فی اللحم؛ کسی که مرتکب گناهی شود از نماز شب محروم می‌گردد و به درستی که نفوذ اثر کار ناپسند در انجام دهنده آن از نفوذ چاقو در گوشت سریع‌تر است (کافی2/ 272) مردی از حضرت امیرالمؤمنین علی(ع) پرسید: یا امیرالمؤمنین، انی قد حرمت الصلاه باللیل؟ یا امیرمؤمنان! من از نماز شب محروم شدم

فقال امیرالمؤمنین(ع): انت رجل قد قیدتک ذنوبک؛ تو کسی هستی که گناهان تو را در بند کرده است. (میزان الحکمه، عنوان2311) پس هر کار خوب و بدی که ما انجام می‌دهیم در زندگی ما تأثیر دارد، بلکه از آیه 96اعراف به دست می‌آید که تقوا و بی‌تقوائی مردم تا چه اندازه در نظام هستی تغییر ایجاد می‌کند و درهای روزی را بر روی شخص بلکه جامعه باز کرده یا می‌بندد وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُواْ وَاتَّقَواْ لَفَتَحْنَا عَلَیْهِم بَرَکَاتٍ مِّنَ السَّمَاءِ وَالأَرْضِ وَلَکِن کَذَّبُواْ فَأَخَذْنَاهُم بِمَا کَانُواْ یَکْسِبُونَ

امام صادق(ع) : خداوند هر سال باران را به اندازه لازم می‌فرستد، ولی اگر مردم سرزمینی، تبهکار باشند، دستور می‌دهد که این باران در مناطقی چون کوه و دریا و بیابان فرو بریزد که به حال آنها سودمند نباشد. (محاسن برقی1/116)
هر کسی در خواب خود حقایق زندگی‌اش را می‌بیند و اعمال روزش به سرعت در عالم ملکوت و برزخ به او نشان داده می‌شود. البته بسیاری از مردم خواب به یادشان نمی‌ماند و یا نمی‌توانند ارتباط میان اعمال و خواب‌هایشان را درک کنند از این رو گمان می‌کنند که خواب‌های پریشان و بی‌معنا و مفهوم می‌بینند، درحالی که این گونه نیست. البته به یک معنا کسانی که در زندگی خویش بی‌هدف هستند و هدف متعالی ندارند، در خواب خویش نیز پریشان و سرگردان هستند و همان پریشان حالی در زندگی روزمره، در خواب هم خودنمایی می‌کند.
کسی که در روز قبل کارهای زشتی را انجام داده، در خواب با حقایق ملکوتی اعمال و رفتارش دیدار می‌کند و آنها را می‌بیند. از این رو وقتی بیدار می‌شود اندوهگین و ناراحت است؛ زیرا حقایقی که دیده تأثیر خود را در روح و روان او گذاشته است. او در خواب با دوزخ اعمال خود مواجه شده است؛ چرا که خواب همانند مرگ دریچه‌ای به عالم ملکوت و رسیدن به مقام یقین است

همه انسان‌ها در مرگ به یقین می‌رسند (مومنون100) و در آنجا بهشت و دوزخ خود را می‌بینند؛ چنانکه خداوند می‌فرماید اگر به مقام علم‌الیقین و عین الیقین می‌رسیدند، دوزخ را به عیان می‌دیدند. کَلَّا لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیَقِینِ * لَتَرَوُنَّ الْجَحِیمَ * ثُمَّ لَتَرَوُنَّهَا عَیْنَ الْیَقِینِ (تکاثر5 تا 7) اما حق‌الیقین تنها در قیامت برای بسیاری از مردم اتفاق می‌افتد و تنها شماری از مومنان هستند که در دنیا با حق‌الیقین همه چیز را می‌بینند.

خواب نیز دریچه‌ای همچون مرگ است؛ زیرا براساس آیات قرآنی، خواب خودمرگی است که خداوند روح شخص را می‌گیرد ولی به سبب آنکه اجل مسمی آن نرسیده آن روح را به جسم بازمی‌گرداند. اللَّهُ یَتَوَفَّى الْأَنفُسَ حِینَ مَوْتِهَا وَالَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنَامِهَا فَیُمْسِکُ الَّتِی قَضَى عَلَیْهَا الْمَوْتَ وَیُرْسِلُ الْأُخْرَى إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِّقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ (زمر42) پس انسان در خواب به نزد خداوند و عالم ملکوت و لاهوت غیر از عالم ماده می‌رود و در آنجا حقایق را همچون زمان مرگ به یقین می‌بیند.

بر این اساس انسان‌ها در خواب افزون بر مسائل مربوط و مرتبط به اعمال خود، مطالبی از آینده نیز می‌بینند و با حقایق آینده آشنا می‌شوند؛ زیرا عالم ملکوت به یک معنا گرفتار لحظه و زمان نیست و امور در آنجا فرازمانی است. از این رو در خواب، انسان با حقایقی برتر نیز روبه‌رو می‌شود و به میزان تقوا از درجات علم‌الیقین، عین‌الیقین و حق‌الیقین سود می‌برد.

پس می‌توان گفت که خواب دریچه‌ای به سوی ملکوت خود ما و اعمال ماست و ما می‌توانیم نتیجه عملکرد روزانه خود را در خواب ببینیم.با توجه به همین مسئله است که سفارش شده که پیش از خواب، به حسابرسی خود پرداخته و اگر گناه و خطایی مرتکب شده‌ایم استغفار کنیم تا دست‌کم از مشکلات اعمال خود بکاهیم.در بیان چگونه به بستر و خواب رفتن دستورهائی در اسلام آمده .

چگونه به بستر برویم ؟

از حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام روایت شده که درحالی که بستر را گسترانیده و می‌خواستم بخوابم، پدرم رسول خدا ص بر من وارد شد و فرمود: ای فاطمه!مخواب مگر این که چهار عمل را انجام داده باشی: قرآن را ختم ‌کنی و انبیاء را شفیع خود گردانی و مؤمنین را از خود راضی کنی و حج و عمره به جای آوری، این را فرمودند و به نماز مشغول شدند.

من هم کنار بستر ایستادم تا نمازشان تمام شد پس گفتم ای رسول خدا مرا به چهار چیز امر کردی که در این حال نمی‌توانم انجام دهم، حضرت تبسمی کرد و فرمود: اگر سهمرتبه سوره قل هو‌الله را بخوانی، مثل این است که ختم قرآن کرده‌ای و اگر بر من و انبیاء گذشته درود فرستی، شفیعانت در روز قیامت شده‌ایم و اگر برای مؤمنین استغفارکنی همه از تو راضی خواهند بود و اگر بگویی سبحان‌ الله و الحمدلله و لا اله الا الله و الله‌اکبر ثواب حج و عمره را به دست آورده‌ای. (منتهی الآمال؛ شیخ عباس قمی(ره)، ج1 ص162)

قرآن و هنجارشناسی خوابیدن
شیوه خواب صحیح و امکان شناخت شخصیت افراد

در خصوص مسئله خوابیدن به عنوان یک رفتار و پدیده انسانی، در دو حوزه روان شناسی و جامعه شناسی از آن بحث می شود. خواب هرچند که امری غریزی و رفتاری طبیعی بیرون از اراده انسانی است اما چگونگی خوابیدن و کیفیت آن امری مبتنی بر اراده آشکار و یا نیمه آشکار آدمی است. بنابراین اگر نتوان درباره اصل خواب به عنوان یک پدیده طبیعی، داوری و ارزش گذاری کرد ولی میتوان درباره چگونگی آن بررسی کرد و در حوزه تحلیل علمی به داوری درباره آن پرداخت

به این معنا که چگونگی خوابیدن پدیده رفتاری است و می توان از نظر روان شناسی و جامعه شناسی به تحلیل داده های علمی و نتیجه گیری و داوری درباره آن اقدام کرد. سنجش خوابیدن برای درک و تحلیل رفتارهای فرد، بسیار مثبت و سازنده است و میتوان از این راه به شناخت شخصیت آدمی و سلامت روحی و روانی او دست یافت.
قرآن با توجه به اصل تاثیر عناصر ترکیبی بشر در شخصیت آدمی به این مسئله توجه داشته و به روشهای مختلف آن را مورد تحلیل و تبیین قرار داده. هرچند هدف قرآن و آیات آن نگرش روان شناختی و یا جامعه شناختی صرف به پدیده نیست ولی این بدان معنا نیست که به این مسایل در چارچوب رفتار شناختی و تحلیل وضعیت بشر و راهنمایی او بر پایه آن به سوی مقصود متعالی بی توجه بوده

قرآن به هر چیزی که در شناخت ماهیت انسان به او کمک میکند پرداخته است تا با توجه به مجموعه ای از ذاتیات و فطریات و غرایز موجود در بشر، راه های شکوفایی ظرفیتها و تواناییها و امکانات درونی را به وی باز شناساند. اینگونه بهتر میتوان به بشر امکان داد تا به هدف اصلی خلقت که شناخت توحید در همه ابعاد و بندگی و پرستش و رسیدن به کمال مطلق است، دست یابد

از این رو آیات قرآن با توجه به اصل هدایت گری، به همه نکات و ظرفیت ها توجه داده و امری را فروگذار نکرده است. بر پایه همین باور و تاکید است که می فرماید تبیانا لکل قرآن شی (نحل89) قرآن بیانگر همه چیز است. این بدان معناست که از بیان هیچ چیز که موجبات هدایت و راهنمایی بشر را برای مقصد و مقصود فراهم می آورد، فروگذار نکرده؛ نه آن که همه چیز ربط و بی ربط را بیان کرده باشد زیرا هدف از ارسال قرآن هدایت است (بقره2)

تأثیر متقابل جسم و جان
از آنجایی که قرآن بشر را موجودی ترکیبی، معرفی میکند و میان روح و جسم، ارتباط و همبستگی قائل است به تاثیر و تاثر متقابل میان آن دو تاکید میورزد. روان (نفس) تا زمانیکه در جسم قرار دارد بر آن تاثیر گذاشته و از آن هم تاثیر می پذیرد. بنابراین به عنوان دو متغیر همبسته (اگر نگوییم دو علت متقابل و دو معلول متعاکس) از یکدیگر تاثیر می پذیرند و بر روند یکدیگر آثار مثبت و یا منفی ای به جا می گذارند

جان (روح) به عنوان امری الهی در شکل نفس (روان) در بشر ظاهر میگردد و هنگامی که این فرایند طبیعی طی شد، در دو شکل کامل از آدمی بیرون میرود و مرگ ظاهر میشود. بنابراین تا زمانیکه روح در جسم بشر است (نفس و روان) نام دارد الله یتوفی الا نفس حین موتها و التی لم تمت فی منامها... لقوم یتفکرون؛ خداوند روانها را در هنگام مرگشان به طور کامل میگیرد و نیز روان هایی که در هنگام خواب نمردند. روان هایی را که حکم مرگ بر آنها رانده شد نگه می دارد و دیگران را تا زمانی معین و مقدر باز می فرستد

در این عبرت است برای کسانی که می اندیشند (زمر49)؛ خداوند در هنگام خواب به صورت کامل روانها و نفوس مردم را از تن میگیرد و اگر زمان مرگش فرا نرسیده باشد آن نفس و روان را به تن باز می گرداند.
مساله ما در اینجا آن نیست که جان و روان چیست و چه تفاوتها و اشتراکاتی دارند و وجوه تمایز و اختلاف آن دو چیست؟ بلکه آنچه مهم است چگونگی خوابیدن است و اینکه از نظر روان شناختی آیا همه گونه های خوابیدن یکی است و هیچ تفاوتی میان آنها نیست؟ یا تفاوت های مهم و تاثیرگذاری دارند که میتوان بر پایه آن به ارزش گذاری و داوری درباره آن اقدام کرد و شخصیتها را از نظر روان شناختی به سالم و ناسالم و از نظر جامعه شناختی به هنجاری و ناهنجاری دسته بندی کرد؟ و نیز نگرش قرآن و احادیث در خصوص نحوه خوابیدن چگونه است؟

نحوه خوابیدن بیانگر شخصیت افراد
به نظرمی رسد که روانشناسی دست کم از این مساله به سادگی نمی گذرد و رفتارهای آدمی را در حوزه متاثر از روان تحلیل و تبیین میکند. این امر موجب میشود که روان شناسان به مساله خواب و خوابیدن به عنوان رفتار مهم بیانگر از روان آدمی توجه و اهتمام ویژه ای داشته باشند و در این باره به تحقیقات و پژوهش های میدانی و بالینی اقدام کنند. بررسی های علمی و داده های پژوهشی بسیاری موید این نظریه است که روان متعادل و یا نامتعادل آدمی تا چه اندازه در رفتارهای ارادی و حتی غیر ارادی وی تاثیر می گذارد

برای نمونه نوع قرار دادن دستان در هنگام خواب، معانی و مفاهیم مختلف و متضادی دارد و بیانگر روحیه افراد است. اینکه کسی دستانش را جلوی صورت خود میگیرد و به صورت گاردی میخوابد بیانگر مفهومی است و اگر خود را مچاله کند و دستان را در میان دو پا قرار دهد، معنا و مفهوم دیگری دارد و بیانگر شخصیت متفاوت وی با فرد دیگر است.

در آیات قرآن نیز به این مساله توجه شده. در آیه 191 آل عمران الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللّهَ قِیَامًا وَ قُعُودًا وَ عَلَىَ جُنُوبِهِمْ وَ یَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَ الأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذا بَاطِلًا سُبْحَانَکَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ در آفرینش آسمانها و زمین و آمد و شد شب و روز نشانه هایی است برای کسانیکه خرد ورزند و بمحتوا و باطن پدیده ها توجه دارند. آنان کسانی هستند که خداوند را درحالت ایستاده و نشسته و خوابیده بر پهلوها یاد می کنند. در این آیه از ویژگی های خردمندان و باطن نگرهای تیزبین یاد شده که خدا را در حالتهای سه گانه ایستاده و نشسته و خوابیده به پهلو یاد میکنند. بنابراین سخن از حالتی است که این افراد در خواب دارند

خردمندان یاد کننده کسانی هستند که بر پهلویشان میخوابند. آیه 16سجده در توصیف مومنان تتجافی جنوبهم عن المضاجع یدعون ربهم خوفا و طمعا؛ پشت و پهلوهایشان را از رختخواب جدا میکنند و از آن بیرون می آیند و پروردگارشان را از روی ترس و امید (طمع) میخوانند. در اینجا نیز وقتی مومنان خدا ترس و امیدوار را معرفی میکند در توصیف ایشان به مساله خوابیدن بر پهلوها تاکید میشود.

ویژگی شخصیت سالم قرآنی

آیات دیگری بر این مساله توجه داده که میتوان از آنها به عنوان شاهد مثال بهره برد. ولی همین اندازه از آیات برای بیان مقصود ما کافی است که انسان مومن و شخصیت سالم قرآنی کسی است که نوع و حالت خوابیدن وی این چنین است. کسانی که از نظر شخصیت، سالم هستند کسانی هستند که خوابیدنشان این گونه است. بنابراین از نظر هنجاری و داوری در رفتار خوابیدن باید گفت که قرآن این گونه خوابیدن را به عنوان یک هنجار تایید میکند و آن را رفتار مومنان و خردمندان تیزبین خدا ترس میداند

در روایت است که پیامبران بر پشت و طاقباز می خوابیدند و به آسمان می نگریستند و عالمان به پهلوی راست می خوابند. به این معنا که هر چه روح و روان، سالم و قوی تر باشد در چگونگی خوابیدن افراد نیز تاثیر می گذارد. البته در روایت دیگری خوابیدن به پهلوی چپ به منافقان نسبت داده شده (احمدبن اسحاق از امام عسگری(ع)
در حدیثی که درباره شب شهادت امیرمومنان آمده این مساله مورد توجه قرار گرفته . هنگامیکه امیر مومنان (ع) وارد مسجد شد پس از اقامه نماز شب و مستحبات دیگر، هنگام اذان عده ای را که مسافر بودند و در مسجد خفته بودند بیدار کرد

وقتی به ابن ملجم رسید او را دید که بر شکم خفته است و خطاب به وی فرمود: برخیز ای مرد! که چون شیطان خوابیده ای. بر طبق روایاتی که از ائمه معصومین رسیده، مستحب است انسان قبل از خوابیدن به دستشویی رود. چنانکه مستحب است بر طرف راست و رو به قبله بخوابد و دست راست را زیر صورت بگذارد. اما خوابیدن روی دست چپ و خوابیدن به رو، مکروه است. در روایت آمده : هر وقت کسی را دیدید که بر رو خوابیده است او را بیدار کنید و مگذارید برآن حال بخوابد. به نظر می رسد که خفتن بر شکم پدیده ای نادرست و از نظر ارزشی جزو رفتارهای ناهنجار است و کسی که این گونه می خوابد از نظر شخصیتی فردی ناسالم از دیدگاه قرآن و اسلام است. این رفتار نادرست و ناسالم حکایت از فقدان سلامت شخصیتی فرد می کند.

خواب های دوران نوجوانی
پژوهشها نشان میدهد که نوجوانان به 5/8 الی 9 ساعت خواب شبانه نیاز دارند. اما بسیاری از نوجوانان نمیتوانند زود بخوابند و این مسئله به دلیل نخواستن خود آنها نیست، بلکه به این دلیل است که مغز آنها به طور طبیعی تا دیر وقت کار میکند و در نتیجه آنها آمادگی خواب پیدا نمیکنند. در دوره نوجوانی ریتم شبانه روزی بدن (به نوعی ساعت بیولوژیکی بدن) دوباره تنظیم میشود. در دوره نوجوانی مغز هورمون ملاتونین را نسبت به دوره کودکی و بزرگسالی دیرتر یعنی در ساعات آخر شب تولید میکند که در نتیجه آن خوابیدن نوجوان مشکل میشود و دیرتر به خواب میرود و دیرتر هم بیدار میشود.
این تأخیر خواب نوجوان پدیده پزشکی بسیار شایعی است، اما همه نوجوانان را در برنمی گیرد. تغییر در آهنگ شبانه روزی بدن تنها دلیل بیخوابی نیست. بسیاری از بزرگسالان هم دچار بیخوابی هستند یعنی برای به خواب رفتن و خوابیدن نسبتاً طولانی، مشکل دارند. دلیل اصلی این بیخوابی استرس است، اما بسیاری از عوامل دیگر مانند ناراحتی های جسمی (مثل گرفتگی بینی، سرماخوردگی، سردرد و...) یا ناراحتی های احساسی (مثل مشکلات خانوادگی، مشکلات ارتباطی، کاری و...) یا حتی محیط خواب (مثل اتاق خوابی که بیش از حد سرد، گرم، شلوغ و... باشد) هم می تواند به بیخوابی منجر شود.

هر کسی ممکن است گاهی دچار بیخوابی شود، اما اگر بیخوابی یک ماه، بیشتر طول بکشد، بیخوابی مزمن است که می تواند منشأ بسیاری از مشکلات مانند افسردگی باشد. گاهی نگرانی فرد از بیخوابی اش، سبب تشدید بیخوابی میشود؛ بنابراین یک دوره کوتاه مدت بیخوابی با اضطراب فرد که ناشی از افکار نگران کننده او در خصوص خستگی روز بعد، یا اینکه چرا نمیتواند بخوابد؛ به یک دوره طولانی تبدیل میشود. پزشکان به این مشکل بیخوابی روان فیزیولوژی می گویند.
حرکت های دوره ای پا و سندرم پای بی قرار از دیگر مشکلات خواب است. افرادی با این وضعیت، اغلب به دلیل حرکت پاهای شان دچار اختلال خواب می شوند و در نتیجه دائماً به خاطر کمبود خواب کافی، احساس خستگی می کنند. این افراد بسیار زود رنج و تحریک پذیرند. حرکات پا در اختلال حرکات دوره یی پا یا PLMD کاملا غیر ارادی است و خود فرد نسبت به این حرکات آگاه نیست و هیچ کنترلی بر آن ندارد. افراد مبتلا به سندرم پای بیقرار (RLS) اغلب در پاهای شان احساس سوزش، خارش، گرفتگی عضله و داغ شدن میکنند و تنها راهی که می تواند آنها را از این احساسات نجات دهد حرکت پاها یا گاهی هم دستان است. هم مشکل PLMD و هم RLS قابل درمان است.

پزشکان معتقدند که سندرم پای بی قرار در اغلب موارد به دلیل کمبود آهن است که با تجویز آهن برطرف می شود.
آپنه خواب این اختلال سبب میشود شخص هنگام خواب موقتاً دچار قطع تنفس شود، یکی از دلایل اصلی این اختلال داشتن لوزه سوم یا کلا لوزه های بزرگ است و یکی دیگر از دلایل شایع آن چاقی است. افرادی که دچار این اختلال هستند، در طول روز به شدت احساس خواب آلودگی می کنند و بسیار زودرنج و حساس هستند. نشانه هایی نظیر خروپف های بلند یا خواب آلودگی مفرط در طول روز باید توسط دکتر ارزیابی شود.
ریفلاکس ناراحتی های ریفلاکس یعنی برگشتن اسید معده به مری که موجب احساس سوزشی به نام سوزش سر دل یا ترش کردگی می شود. این ناراحتی با دراز کشیدن بدتر می شد حتی اگر خود شخص هنگام خواب احساس سوزش یا ترش کردگی نکند، این ناراحتی موجب بر هم زدن چرخه خوابش می شود.

راه رفتن در خواب

راه رفتن در خواب بیشتر در کودکان مشاهده می شود. به ندرت نیز در نوجوانان هم اتفاق می افتد. آنهایی که در خواب راه می روند، معمولا چیزی به یاد نمی آورند زیرا اغلب این مورد در مراحل 3 و 4 خواب که خواب عمیق است، رخ میدهد. اگر در این حال آنها را بیدار کنید، بسیار یکه می خورند و می ترسند. پس بهتر است فقط به آرامی آنها را به سوی تختخواب هدایت کرد. اگر با وجود خواب کافی در شب، باز هم احساس خستگی میکنید، حتماً به پزشک مراجعه کنید. همچنین به خاطر داشته باشید که بازی های کامپیوتری و تماشای تلویزیون قبل از خواب میتواند مانند نوشیدنی های کافئین دار سبب بیخوابی شود.

خوابهای درست خوابهای نادرست

از عارفی پرسیدند: آیا خوابهایی که می بینیم، تعبیری دارد یا نه و اصولاً می توانیم به خواب هایی که می بینیم، اعتماد کنیم؟ گفت: بستگی دارد! گفتند: به چه چیزی بستگی دارد؟ گفت: به این که خوابی که انسان می بیند، «رؤیای صادقه» باشد یا خوابهای پریشان.
اگر رؤیای صادقه باشد قابل اعتنا و اعتماد و تعبیر است و باید به آن توجه کرد و نزد فرد مورد اعتمادی که از تعبیر خواب اطلاع داشته باشد، مطرح کرده و رمز و راز آنرا گشود. اما اگر از خوابهای پریشان باشد، نباید به آنها توجه کرد. خوابهای پریشان نوعاً حاصل : پرخوری، بیماری، خیالپردازی و... می باشند و...
پرسیدند: آیا فقط انسانهای درستکار رویاهای صادقه و افراد نامناسب خوابهای پریشان می بینند؟ گفت: بله، نوعاً انسانهای درستکار و راستگو، خواب درست، و افراد حیله گر و دروغگو، خوابهای نادرست و پریشان می بینند اما گاهی ممکن است افراد نادرست هم خوابهای درست بینند. پرسیدند: چطور؟ گفت: فرعون مصر، با اینکه انسان خوبی نبود خواب درست دید.
وقال الملک انی اری سبع بقرات... پادشاه گفت: من در خواب دیدم که هفت گاو چاق ماده...(یوسف 43) رویای صادقه در آیه 36 یوسف هم از زبان دو زندانی مورد تأیید قرار گرفته و حضرت یوسف (ع)، خواب آنها را به درستی و مطابق واقع تعبیر کرده اند.
پرسیدند: آیا پیامبران دیگر الهی نیز بوسیله رویای صادقه خبر غیبی دریافت کرده اند؟
عارف گفت: بله حضرت ابراهیم (ع) در خواب دید که حضرت اسماعیل (ع) را باید ذبح کرد: ... یا بنی انی اری فی المنام انی اذبحک... ای پسرم! من در خواب دیدم که تو را ذبح می کنم...
همینطور، پیامبر اسلام (ص) در عالم خواب مشاهده کرد که وارد مسجدالحرام می شود لقد صدق الله رسوله الرءیا بالحق لتدخلن المسجدالحرام... خداوند آنچه را به پیامبرش در عالم خواب نشان داد راست گفت؛ که بطور قطع همه شما به خواست خدا (در آینده) وارد مسجدالحرام می شوید... (فتح27) علاوه بر آنچه گفته شد، هر یک از ما می توانیم در زندگی خویش نیز مواردی را پیدا کنیم که خوابی دیده ایم و پس از مدت کوتاه یا طولانی، به نحوی تعبیر شده است

مشکلات خواب در کودکان

بسیاری از مشکلات خواب در کودکان در عادات نادرست آنها و یا اضطراب ریشه دارند و در ضمن می توانند علائم معضلات عاطفی باشند. «اضطراب جدایی» در کودکان کم سن و سال شایع است. از نظر بیشتر کودکان زمان خواب با جدایی مترادف است و برخی از آنها برای اینکه به خواب نروند هر کاری که بتوانند انجام می دهند! والدین باید برای به حداقل رساندن مشکلات، عادات مشخصی را برای کودک خود تعیین کنند.
معمولا اگر به نوزادان شیر بدهند و یا آنها را در ننو بگذارید زودتر به خواب می روند ولی با بزرگ تر شدن کودکان اوضاع تغییر می کند و باید به روش های دیگر متوسل شد. در غیر این صورت کودک در تنها خوابیدن دچار مشکل می شود. کارهایی مثل خواندن داستان و مسواک زدن به کودک می فهماند که زمان خواب فرا رسیده است.
دیدن کابوس تقریبا در تمام کودکان متداول است و آنها غالباً کابوس های خود را به یاد می آورند تأثیرات این کابوس ها بر روی دختران بیشتر از پسران است.
در مورد برخی از کودکان این کابوس ها مدام تکرار می شوند و باید آنها را جدی گرفت.
ترس های شبانه و راه رفتن و حرف زدن در خواب از دیگر مشکلات خواب در کودکان محسوب می شود.
ترس های شبانه با کابوس تفاوت دارند. کودکی که دچار ترس شبانه می شود مدام فریاد می کنند و به نظر می رسد که بیدار شده ولی گیج است و نمی تواند با دیگران ارتباط برقرار کند.
کودکان معمولا در صبح چیزی از ترس های شبانه خود به یاد نمی آورند. ترس های شبانه معمولا بین 4تا 12سالگی آغاز می شود.
کودکانی که در خواب راه می روند به نظر می رسد که در حین حرکت بیدار شده اند ولی در واقع خواب هستند و امکان دارد به خودشان صدمه بزنند.
راه رفتن در خواب معمولا بین سنین 6 تا 12 سالگی آغاز می شود. ترس های شبانه و راه رفتن در شب بر پسران بیشتر از دختران تأثیر می گذارد.
برخی از کودکان یک بار و گروهی دیگر بارها چنین وضعیتی را تجربه می کنند.
اگر کودک شما شبی چند بار و یا به مدت یک هفته هر شب دچار ترس های شبانه می شود و یا این وضعیت بر رفتار روزانه او تأثیر منفی گذاشته حتماً به فکر چاره بیفتید. در این زمینه راه های درمان زیادی وجود دارد.
یادتان باشد امکان دارد عواملی مانند بی نظمی رفتار، آزار دیدن و اضطراب نیز در خواب کودکان خلل ایجاد کند.
خوشبختانه مشکلات خواب در کودکان به مرور زمان برطرف می شود ولی بهتر است والدین در این مورد با افراد متخصص مشورت کنند.

حرف زدن و راه رفتن در خواب

حرف زدن و راه رفتن در خواب نوعی بی نظمی محسوب می شوند با این حال کودکانی که در خواب حرف می زنند و یا راه می روند از نظر فیزیکی و روانی مشکلی ندارند. در کودکان حرف زدن در خواب بیش از راه رفتن در خواب وجود دارد ولی گاهی هر دو مورد با هم دیده می شود. والدین چنین کودکانی باید مراقب امنیت آنها باشند. وقتی کودک در خواب راه می رود قضاوت درستی از محیط پیرامون خود ندارد به علاوه به علت سر و صدای کم این کودکان، والدین معمولا از وضعیت آنها آگاه نمی شوند و این مسئله تأمین امنیت را دشوارتر می کند.
با به کار بستن توصیه های زیر می توانید امنیت کودکان خود را تأمین کنید:
1- آمادگی لازم را کسب کنید. اگر کودک شما در خواب راه می رود و یا حرف می زند بهتر است کاملا آماده باشید زیرا هر اتفاقی ممکن است بیفتد.
2- تمام مسائل ایمنی را در اتاق فرزند خود در نظر بگیرید. اگر کودک شما در خواب راه می رود بهتر است بر روی تختی که ارتفاع زیادی از زمین دارد بخوابد.
قبل از خواب همه وسایل را جمع کرده و در گوشه ای بگذارید، از جمله اسباب بازی ها، کفش ها، وسایل مدرسه و تمام وسایلی که ممکن است به کودک تان آسیب بزند.از قفل بودن پنجره ها مطمئن شوید و برای سرپیچ ها پوشش مناسب قرار دهید.
3- در اتاق کودک تان را قفل کنید تا او نتواند از آنجا خارج شود.
4- از آنجا که ممکن است فرزند شما در خواب در اطراف خانه به پرسه زدن بپردازد بهتر است یک سیستم هشداردهنده برای درها و پنجره ها تعبیه کنید و در صورت امکان یکی از این سیستم ها را نیز برای تخت خواب او در نظر بگیرید. بدین ترتیب شما می توانید از راه رفتن فرزندتان در خواب آگاه شوید.
با نزدیک شدن کودکان به دوران نوجوانی معضل راه رفتن در خواب کاهش یافته و یا متوقف می شود. بنابراین تا زمانی که تدابیر لازم را اتخاذ کنید نیازی به نگرانی نیست.حرف زدن در خواب متداول تر از راه رفتن در خواب است. برخی از کودکان در خواب کلمات واضحی بر زبان می آورند ولی گروهی از آنها فقط سروصدا می کنند.
اگر کودک تان در خواب حرف می زند شاید بهتر باشد که وی را به حال خود بگذارید زیرا این وضعیت به زودی به پایان می رسد. هرچند اگر کودک با صدای بلند حرف می زند و یا ناراحت و هراسان به نظر می رسد به شما توصیه می کنیم بدون بیدارکردن، او را آرام کنید. (البته در صورتی که فرزندتان دچار کابوس شده باید او را بیدار کنید).
راه رفتن و حرف زدن در خواب در میان کودکان امری نادر نیست. بسیاری از کودکان یک و یا هر دوی این موارد را نشان می دهند. نگران نباشید.
اگر بدانید چگونه با این معضل کنار بیایید و امنیت فرزندتان را تأمین کنید می توانید این دوران را به سلامت پشت سر بگذارید. موفق باشید.

آداب خوابیدن سالک

(بدان ای سالک راه خدا!) از وظایف مهم هنگام خواب، یکی محاسبه نفس می‌باشد که می‌بایست از ابتدای وقتی که در شب قبل، از خواب بیدار شده تا آن هنگامی که می‌خواهد برای خواب به بستر برود، تمام حرکات و سکنات و اقوال و افعال خود را محاسبه کند، بعد به این مطلب توجه داشته باشد که خواب، برادر مرگ است و هنگام خواب، خداوند روح او را می‌گیرد همچنان که روح مرده گرفته می‌شود

و این آیه شریفه را قرائت کند الله یتوفی الا نفس حین موتها و التی لم تمت فی منامها (زمر42) و خواب را مرگ صغیر بداند و به این حقیقت توجه داشته باشد که اگر روحش را خداوند به بدنش بازنگرداند، برای همیشه مرده است، و لذا همان سخنی که مردگان پس از مرگ بر زبان می‌آورند، بگوید و این آیه را تلاوت کند رب ارجعون لعلی اعمل صالحا (مومنون199) و به خاطر داشته باشد که همه آن کسانی که به خواب رفتند، زبان حالشان همین بوده و به امید برخاستن، سر به بالین نهادند

ولی بسیاری از آنها دیگر سر از بالین برنداشتند و در جواب تقاضای بازگشت آنها خطاب رسید:‌ کلا انها کلمه هو قائلها و من ورائهم برزخ الی یوم یبعثون (مومنون100) و با طهارت و یاد خدا به بستر رود و از ادعیه و اذکاری که در این مورد رسیده غفلت نکند و روح و نفس و قلب و قالب و تمام امور خود را به خدا بسپارد و به زبان حال بگوید: به سوی خدا می‌روم. - اسرارالصلوه میرزا جواد ملکی تبریزی ص466

پنج نکته که بهتر از همه دنیاست

روزی رسول خدا (ص) به امام علی (ع) فرمودند: یاعلی، اتحب خمس من الکرام ان خمس آلاف من الدنیا؟ یا علی! پنج کلمه از علم برای تو بگویم یا پنج هزار دینار پول به تو بدهم؟
قال امام علی (ع): خمس من الکلام عندی خیر من کل العالم یا رسول الله
حضرت علی (ع) فرمود: یا رسول الله! پنج کلمه علمی به من یاد بدهید بهتر از کل دنیاست.
قال رسول اکرم : یاعلی، لا تنم حتی تختم القرآن...
رسول خدا(ص) فرمود:
1- شبها نخواب تا اینکه یک ختم قرآن را خوانده باشی
2- شب ها نخواب تا اینکه هزار دینار صدقه بدهی
3- شبها نخواب تا اینکه یک بنده بخری و آزاد کنی
4- شبها نخواب تا اینکه خودت را از آتش، آزاد کنی
5- شبها نخواب تا اینکه هزار رکعت نماز بخوانی
قال امام علی (ع): فی لیله واحده یمکن هذه کله یا رسول الله؟
امام علی (ع) فرمود: یا رسول الله! مگر در یک شبانه روز می شود همه این کارها را انجام داد؟
حضرت محمد (ص) فرمودند:
1- شبها قبل از خواب، سوره قُلْ هُوَ اللَّهُ احد و معوذتین قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ و قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ و سوره حمد و سوره بقره از اول تا آیه پنجم اوْلَئِکَ عَلَى هُدًى مِّن رَّبِّهِمْ وَأُوْلَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ را بخوان که فاذا قرات هذه فکانما قرات القرآن کله اگر بخوانی یک ختم قرآن کرده ای.
2- اگر بر من و اهل بیت من ده مرتبه صلوات بفرستی (اللهم صل علی محمد و اهل بیته) مثل اینکه هزار دینار صدقه دادی.
3- و اگراین عبارت را ده مرتبه بگویی انگار که یک بنده خریده ای و آزاد نموده ای؛ (واِذا قَرَأتَ لا اله إلا الله وحدَهُ لاشریک له، له المُلک و له الحَمد یُحیی و یُمیت و هو حیٌ لا یموت بِیَدهِ الخَیر و هو علی کل شیٍ قدیر)
4- و اگر موقع خوابیدن، ده مرتبه بگویی (لا حول و لا قوه الا بالله العلی العظیم) مثل اینکه خودت را از آتش آزاد کرده ای.
5- و اگر این ذکر را ده دفعه بگویی؛ (یفعل الله ما یشاء به بقدرته و یَحکُم ما یرید به بعزته) (خداوند هر چه بخواهد به قدرت خودش انجام می دهد و به هر چه اراده کند حکم می کند) «کانما صلیت الف رکعه» مثل این است که هزار رکعت نماز خوانده ای.

 آثار و برکات بیداری بین الطلوعین

بین الطلوعین فاصله زمانی از طلوع فجر و اذان صبح تا طلوع آفتاب است که حدود یک ساعت و نیم طول می‌کشد. در روایات از این زمان به ساعتی از ساعات بهشت یاد شده و آثار و برکاتی برای آن بیان شده که انسان به این نتیجه می‌رسد که اگر می‌خواهد خوشبختی و سعادت دنیا و آخرت را داشته باشد و از بدبختی‌ها رهایی یابد می‌بایست در این ساعات بهشتی بیدار بماند؛ چرا که فرشتگان در حال تقسیم روزی هستند و اگر خواب بمانی از همه چیز باز ماندی.

ساعتی از ساعات بهشت
از نظر فلسفی میان لحظات زمانی هیچ تفاوتی نیست؛ چون زمان یک بعد از ابعاد ماده است که از آن به بعد چهارم پس از طول و عرض و عمق یاد می‌شود. زمان به سبب اینکه اعتباری‌تر از این سه بعد است، به نظر می‌رسد که کم تاثیرتر از دیگر ابعاد مادی باشد؛ به ویژه آنکه زمان در زمین با زمان در مریخ و مشتری و عطارد و دیگر سیارات بسیار متفاوت است. این بیست و چهار ساعت در زمین در سیاره دیگر چیز دیگری است. از طرفی زمان فاصله حرکت یک چیز از مبدا به منتهاست و این فاصله به طور طبیعی تفاوتی ندارد مگر همان تفاوت شتاب جرم و امور دیگری که به حوزه فیزیک و طبیعت و یا فلسفه مربوط است

اما بر اساس آموزه‌های قرآنی انسان چون در عالم ماده است، اسیر و محاط به احکام و سنت‌ها و قوانین حاکم بر آن است. از این رو ماده به شکلی بر انسان احاطه دارد و باید این احکام و قوانین را بشناسد و به درستی از آن به نفع خود بهره ببرد.
آموزه‌های قرآنی بر این نکته تاکید دارد که روز‌ها و ساعت ‌ها و زمان‌های شبانه روز با یکدیگر تفاوت دارند و این تفاوت چنان روشن و برجسته است که سرنوشت انسان را تغییر می‌دهد و خوشبختی و بدبختی را موجب می‌شود

سحرگاهان از جمله زمان‌هایی است که مورد تاکید قرآن قرار گرفته و نماز شب در آن و استغفار، راهی است که انسان را به مقام احسان می‌رساند.(ذاریات16 تا 18) یکی دیگر از ساعات بسیار مهم در طول شبانه روز، بین الطلوعین است. بِینَ الطُّلوعَین، فاصله زمانی میان دمیدن صبح صادق (طلوع فجر) و طلوع آفتاب است. بین الطلوعین در حقیقت همان زمانی است که هوا تقریبا گرگ و میش شده است.
در قرآن از ساعاتی پیش از طلوع خورشید برای دعا و ذکر خدا، یاد شده و دعا‌ها و اذکاری از معصومین برای این ساعات ذکر شده است. خداوند می‌فرماید: فَاصْبِرْ عَلَى مَا یَقُولُونَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ غُرُوبِهَا وَمِنْ آنَاء اللَّیْلِ فَسَبِّحْ وَأَطْرَافَ النَّهَارِ لَعَلَّکَ تَرْضَى؛ پس بر آنچه مى‏گویند شکیبا باش، و پیش از بر آمدن آفتاب و قبل از غروب آن، با ستایش پروردگارت او را تسبیح گوى، و برخى از ساعات شب و حوالى روز را به نیایش پرداز، باشد که خشنود گردى.(طه130) همچنین در آیه 39 سوره ق فَاصْبِرْ عَلَى مَا یَقُولُونَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ الْغُرُوبِ؛ و بر آنچه مى‏گویند صبر کن، و پیش از برآمدن آفتاب و پیش از غروب، به ستایش پروردگارت تسبیح گوى.
خداوند در آیات قرآنی از فرشتگانی یاد می‌کند که مسئولیت‌های خاصی دارند. برخی از فرشتگان برای بارور کردن ابر‌ها و آدم‌ها و گیاهان هستند، برخی مسئول جا‌به‌جایی ابرها، برخی مسئول پخش روزی(ذاریات1)، حاملان دانه‌های باران(آیه2 )، تقسیم کنندگان امور و کارها (آیه4) و مانند آنها هستند

بر اساس برخی از روایات تقسیم روزی که فرشتگان انجام می‌دهند و کار‌ها و امورات مردم را مشخص می‌کنند، در این ساعات از روز انجام می‌گیرد. در روایات تفسیری در ذیل آیه 57 بقره «و أَنْزَلْنا عَلَیْکُمُ الْمَنَّ وَ السَّلْوى؛ و ما بر شما من و سلوی فروفرستادیم» آمده است که زمان نزول آن‌ها در بین الطلوعین بوده است.
در ذیل آیه 4 ذاریات فَالْمُقَسِّماتِ أَمْراً، در روایات تفسیری آمده است: إن الملائکة تقسم أرزاق بنی آدم ما بین طلوع الفجر إلى طلوع الشمس فمن نام ما بینهما نام عن رزقه؛ فرشتگان در هنگام بین طلوع فجر و طلوع خورشید، رزق و روزی بنی آدم را تقسیم می‌کنند و کسی که در آن زمان در خواب باشد رزقش را از دست می‌دهد. همچنین خداوند می‌فرماید: وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ وَ سَبِّح بِحَمْدِ رَبِّکَ بِالعَشیّ وَ الإِبکار؛ پس صبر کن که وعده خدا حقّ است و براى گناهت آمرزش بخواه و ستایشگر پروردگارت در شامگاهان و بامدادان باش.(غافر55) در تفسیر آمده که مقصود از «الإبکار» بین الطلوعین است.

زمان بین الطلوعین به ویژه برای نماز و خواندن قرآن توصیه و سفارش الهی است؛ زیرا زمانی است که همه چیز در آن لحظات مشهود است. خداوند می‌فرماید: أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلى‏ غَسَقِ اللَّیْلِ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُوداً؛ نماز را از زوال آفتاب تا نهایت تاریکى شب برپادار، و نیز نماز صبح را، زیرا نماز صبح همواره مقرون با حضور فرشتگان‏ است. (اسراء 78)
علامه طباطبایی در این باره می‌فرماید: «دلوک الشمس» به معنای زوال آفتاب و ظهر است، «غسق اللیل» به معنای نیمه شب است و «قرآن الفجر» اشاره به نماز صبح است. لذا، این آیه شریفه از اول ظهر تا نصف شب را شامل مى‏شود، و نمازهاى واجب یومیه که در این قسمت از شبانه روز باید خوانده شود چهار نماز است، ظهر و عصر و مغرب و عشاء؛ و با انضمام نماز صبح که جمله: «و قُرْآنَ الْفَجْرِ» دلالت بر آن دارد نمازهاى پنجگانه یومیه کامل مى‏شود (ترجمه المیزان، ج ‏13، ص 241)
از این آیات به خوبی به دست می‌آید که این ساعات بسیار مهم و ارزشی است و در زندگی انسان بسیار تاثیرگذار است.امام باقر (ع) این ساعات را ساعتی از ساعات بهشت دانسته و در بخشی از مناظره خود با اسقف اعظم مسیحی در خصوص زمان بین الطلوعین این گونه فرمود: آن ساعت از ساعات بهشت است، لذا در آن ساعت بیماران به هوش می‎آیند و درد‌ها ساکن می‎شوند و کسی که شب را نخوابیده در این ساعت به خواب می‎رود و خداوند این ساعت را در دنیا موجب علاقه کسانی که به آخرت رغبت دارند گردانیده و از برای عمل کنندگان آخرت دلیلی واضح ساخته و برای منکرین آخرت حجتی گردانیده است.
آثار مثبت و منفی خواب و بیداری بین‌الطلوعین
آموزه‌های اسلامی دو دسته آثار مثبت و منفی برای خواب و بیداری در زمان بین الطلوعین بیان کرده است. در این ساعت همان طوری که لشکر فرشتگان در آمد و شد هستند، لشکر شیطان و ابلیس نیز بسیج می‌شوند؛ زیرا آنان نیز می‌خواهند بندگان را از فرصت استثنایی در شبانه روز دور نگه دارند. در بعضى از روایات از آن به یکى از دو زمان غفلت تعبیر شده، چنان‌که امام باقر(ع) مىفرماید: «ابلیس ملعون لشکریان خویش را در دو وقت: هنگام طلوع خورشید و غروب آن، پراکنده مى سازد، چراکه این دو زمان، دو زمان غفلت است».( کافى، ج 2، ص 522، حدیث 2) در روایات است که «در ساعات اولیه شب بخوابید و بین الطلوعین بیدار باشید (من‏لایحضره‏الفقیه- جلد4- ص20) تا از آثار و برکات بیداری در این ساعات بهره مند شوید.
الف: آثار و برکات مثبت بیداری در بین‌الطلوعین: در آیات و روایات آثار و برکاتی برای این ساعات بیان شده است. از جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1- تقسیم روزی: بر اساس آموزه‌های قرآنی، روزی هر موجودی قسمت و مقدر شده است. مقدرات الهی بر اساس حکمت و مصلحت است. در آیات قرآنی بیان شده که امور در هر سال در شب قدر ماه رمضان تقدیر می‌شود(سوره قدر؛ آیات 1 تا 5؛ دخان، آیات 1 تا 4) امام زین‌العابدین (ع) می‌فرماید: قَالَ لَا تَنَامَنَّ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ فَإِنِّی أَکْرَهُهَا لَکَ إِنَّ اللَّهَ یُقَسِّمُ فِی ذَلِکَ الْوَقْتِ أَرْزَاقَ الْعِبَادِ عَلَى أَیْدِینَا یُجْرِیهَا؛ هرگز قبل از طلوع خورشید نخواب که من آن را برایت خوب نمی‌دانم، زیرا خدواند در آن وقت، روزی بندگانش را به دست ما تقسیم می‌کند. (وسائل‏الشیعة، ج 6، ص 498)

امام رضا(ع) نیز می‌فرماید: الملائکه تقسم ارزاق بنی آدم ما بین طلوع الفجر الی طلوع الشمس فمن نام فیما بین‌ها نام عن رزقه؛ مابین طلوع سپیده صبح تا طلوع خورشید ملائکه الهی ارزاق انسان‌ها را سهمیه‌بندی می‌کنند. هر کس در آن زمان بخوابد، غاقل و محروم خواهد شد. (وسائل الشیعه ج 6 ص 49)
2- رهایی از بلا: از پیامبر(ص) یک ذکری بیان شده که خواندن آن در این ساعات موجب می‌شود تا از بلایا در آن روز رهایی یابد.(بحارالانوار، جلد 83، صفحه 298، حدیث 59) این ذکر در بخش اعمال و آداب این ساعات می‌آید.
3- حفظ نعمت‌های چهارگانه: بیداری در این ساعات از صبح با ذکر نعمت‌های الهی موجب می‌شود تا آنچه از معرفت خدا، ایمان و اسلام، رزق و ستاریت را خداوند به او داده، حفظ شود.(دعوات راوندى، صفحه 81، حدیث 204 و بحارالانوار، جلد 83، صفحه 282، حدیث 45 با اندکى تفاوت)
4- خسارت‌های مالی: انسان اگر در این ساعات بیدار بماند و ذکر خاصی را که در اعمال این ساعات آمده بخواند، از زیان‌های مالی و از دست دادن اصل سرمایه درامان خواهد بود. (خصال، جلد 2، صفحه 622 و بحارالانوار، جلد 83، صفحه 249، حدیث 11)
ب: آثار منفی خوابیدن در ساعات بین الطلوعین:
1- فقر: از جمله آثار منفی خوابیدن در بین الطلوعین می‌توان به فقر و بدبختی و نداری اشاره کرد. در روایت است: مَا عَجَّتِ الْأَرْضُ إِلَى رَبِّهَا عَزَّ وَ جَلَّ کَعَجِیجِهَا مِنْ ثَلَاثٍ مِنْ دَمٍ حَرَامٍ یُسْفَکُ عَلَیْهَا أَوِ اغْتِسَالٍ مِنْ زِنًى أَوِ النَّوْمِ عَلَیْهَا قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ؛ زمین به سوی پروردگارش، فریادی مانند این سه فریاد (از بعد شدت) بر نمی‌آورد: فریاد از خونی که به ناحق بر روی او می‌ریزد، آب غسلی که با عمل زنا ریخته می‌شود، خوابی که پیش از طلوع خورشید باشد. (من‏ لایحضره ‏الفقیه؛ ج4، ص20)

امیرمومنان علی(ع) نیز می‌فرماید: أَنَّ النَّوْمَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ صَلَاةِ الْعِشَاءِ یُورِثُ الْفَقْرَ وَ شَتَاتَ الْأَمْرِ؛ خواب پیش از طلوع خورشید و نیز خواب قبل از نماز عشاء، باعث فقر و پریشانی امور می‌شود.(مستدرک‏الوسائل، ج 5، ص 110)
2- بلا: بر اساس آنچه بیان شد به خوبی معلوم می‌شود که خوابیدن در هنگام بین الطلوعین موجب جلب بلا و مصیبت است؛ زیرا اگر بیداری موجب رهایی و دفع و رفع بلاست، خواب عامل جذب آن خواهد بود.
3- کوردلی: بر اساس روایتی که از امیرمومنان (ع) وارد شده کسی که در این ساعات می‌خوابد گرفتار کوردلی می‌شود و معرفت الهی از دل او می‌رود. (دعوات راوندى، صفحه 81، حدیث 204 و بحارالانوار، جلد 83، صفحه 282، حدیث 45 با اندکى تفاوت)
4- کفر و بی ایمانی: بر اساس همین روایت پیش گفته کفر و بی ایمانی محصول خوابیدن در این ساعات از شبانه روز است.(همان ،پیشین)
5- نیاز به دیگری برای رزق: اگر انسان در این ساعت بخوابد رزق او به جای آنکه در دستش قرار گیرد در دست دیگری قرار می‌گیرد و می‌بایست برای یک لقمه نان و کسب یک دانش و علم به دیگری رو اندازد تا روزی خودش را بازپس‌گیرد. (همان ،پیشین)
6- بدنامی و رسوایی: از دیگر آثار منفی خوابیدن در این ساعات آن است که اگر گناه و خطایی کرده باشد، خداوند در مقام ستاریت با او تعامل نمی‌کند و نعمت ستاریت از او سلب می‌شود. این گونه است که در جامعه براثر خطا و اشتباه و گناهی، رسوا می‌شود. (همان ،پیشین)
7- زیان‌های مالی: اگر کسی در این ساعات بخوابد نمی‌تواند از خود دفع شر کند و خسارتی که به اصل سرمایه او می‌رسد را برطرف کند. ( خصال، جلد 2، صفحه 622 و بحارالانوار، جلد 83، صفحه 249، حدیث 11)
8- نادانی: از پیامبر(ص) روایت است: النوم من أول النهار خرق و نوم القائلة نعمة و النوم بعدالعصر حمق و بین العشاءین یحرم الرزق؛ خواب اول روز، نادانی و خواب نیمروزی نعمت و خواب عصرگاهی کم خردی است و خواب اول شب(بین دو نماز مغرب و عشاء) باعث محروم شدن از روزی می‌شود.(مکارم‏الاخلاق، ص288)
9- زردی چهره: در روایات متعددى خواب بین الطلوعین مذمت شده است.این خواب موجب فقر و پریشانى دانسته شده است. امام صادق(ع) فرمود: خواب صبحگاهان شوم است. رزق را دور و رنگ چهره را زرد و زشت مى‏کند و این خواب شومى است. (بحارالانوار، ج 86، ص 129)

در روایتی از امام باقر(ع) درمورد پرهیز از خواب صبحگاهی و ترغیب به بیداری در این ساعت آمده است: خواب صبح ،شوم و نامیمون است، روزی را دور می‌سازد، رنگ صورت را زرد و متغیر می‌کند، خداوند متعال، رزق را بین الطلوعین تقسیم می‌کند، از خواب در این زمان بپرهیزید و بدانید که من و سلوی (دو غذای لذیذی که برای بنی اسرائیل نازل می‌شد) در این ساعت برایشان فرود می‌آمد. (تهنیب، ج 2، ص 139)
10- غفلت: به این خواب ،اطلاق خواب غفلت شده است؛ شاید از این جهت که شخص از برکات زیادی که در بیداری این ساعات است، غافل بوده و خود را محروم می کند.
برخی اعمـال و آداب بیـن الطّـلوعین
چنان‌که گفته شد یکى از اوقات بسیار شریف و گرانبها، بین الطّلوعین (مابین طلوع صبح و طلوع آفتاب) است و اخبار زیادى از اهل بیت عصمت(ع) در فضیلت این وقت و در ارتباط با عبادت و ذکر و تسبیح خداوند در این مدّت از شبانه روز وارد شده است.
1ـ از رسول خدا(ص) نقل شده است که فرمود: هر کس هنگام صبح، هفت بار این دعا را بخواند، در آن روز از بلا‌ها محفوظ باشد: فَاللّهُ خَیْرٌ حافِظاً وَ هُوَ اَرْحَمُ الرّاحِمینَ، اِنَّ وَلِیِّىَ اللهُ الَّذى نَزَّلَ الْکِتابَ وَ هُوَ یَتَوَلَّى الصّالِحینَ، فَاِنْ تَوَلَّوْا فَقُـلْ حَسْبِىَ اللهُ لا اِلهَ اِلاَّ هُوَ، عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظیمِ؛ خدا بهترین نگهبان است و او مهربانترین مهربانان است براستى سرپرست من خدایى است که قرآن را فرستاد و او شایستگان را دوست دارد پس اگر روگرداندند بگو خدا مرا بس است که معبودى جز او نیست بر او توکل کنم که او پروردگار عرش بزرگ است.( بحارالانوار، ج 83، ص 298، حدیث 59)
2ـ مرحوم کلینى از امام باقر(ع) فضیلت فراوانى براى این دعا نقل کرده است که پیش از طلوع آفتاب خوانده شود: اَللّهُ اَکْبَرُ، اَللّهُ اَکْبَرُ کَبیراً، وَسُبْحانَ اللّهِ بُکْرَةً وَ اَصیلاً، وَالْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمینَ کَثیراً، لا شریکَ لَهُ، وَ صَلَّى اللّهُ عَلى مُحَمَّد وَ آلِهِ ؛ خدا بزرگتر است خدا بزرگتر است به کمال بزرگى و منزه است خدا در بامداد و پسین و ستایش بسیار، خاص خدا ،پروردگار جهانیان است که شریکى ندارد و درود خدا بر محمّد و آلش.( کافى، جلد 2، صفحه 526، حدیث 14)
3ـ «قطب راوندى» از امیر مؤمنان(ع) روایت کرده که رسول خدا(ص) فرمود: هر کس که صبح کند و چهار نعمت خدا را یاد نکند، مى‌ترسم که این نعمت هاى خدا از او زایل گردد؛ آن چهار نعمت و سپاس بر آن، چنین است: اَلْحَمْدُ لِلّهِ الَّذى عَرَّفنى نَفْسَهُ،وَ لَمْ یَتْرُکْنى عَمْیانَ الْقَلْبِ، اَلْحَمْدُ لِلّهِ الَّذى جَعَلَنى مِنْ اُمَّةِ مُحَمَّد صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ،اَلْحَمْدُلِلّهِ الَّذى جَعَلَ رِزْقى فى یَدَیْهِ وَ لَمْ یَجْعَلْ رِزْقى فى اَیْدى النّاسِ، اَلْحَمْدُلِلّهِ الَّذى سَتَرَ ذُنُوبى وَ عُیُوبى، وَلَمْ یَفْضَحْنى بَیْنَ النّاسِ؛ ستایش خدایى را سزاست که خود را به من شناساند و مرا کوردل وامگذارد، ستایش خدایى را سزاست که مرا از امّت محمّد که درود خدا بر او و خاندانش باد قرارم داد و ستایش خدایى را سزاست که روزى مرا در اختیار خود قرار داد و روزیم را در اختیار مردم قرار نداد، ستایش خدایى را سزاست که گناهان و عیبهایم را پوشاند و در میان مردم رسوایم نکرد.( دعوات راوندى، صفحه 81، حدیث 204 و بحارالانوار، جلد 83، صفحه 282، حدیث 45 با اندکى تفاوت)
4ـ مرحوم «صدوق» با سند معتبرى از امیر مؤمنان على(ع) نقل کرده است که آن حضرت فرمود: هر کس سوره هاى توحید و قدر و همچنین آیة الکرسى را یازده بار پیش از طلوع آفتاب بخواند، از خسارتهاى مالى محفوظ مى‌ماند و همچنین فرمود: هر کس دو سوره «قل‌هو اللّه» و «انّا انزلناه» را پیش از طلوع آفتاب بخواند در آن روز گناهى از او سر نخواهد زد هرچند شیطان در این راه تلاش فراوان کند.(خصال، ج 2، ص 622 ؛ بحارالانوار، ج 83، ص 249، حدیث 11)
5ـ بسیار مناسب است که در این وقت مقدارى قرآن همراه با تدبّر و اندیشه بخواند و با آیات آن روح و جان خود را تازه کند و نیز مناسب است دعاى صباح امیرمؤمنان على(ع) را در این وقت بخواند. در مفاتیح الجنان اذکار عام و خاصی به عنوان تعقیبات مشترکه و خاصه در همان آغاز مفاتیح الجنان آورده شده است.
آثار فیزیولوژیک خواب بین الطلوعین
متاسفانه افراد بسیاری این گونه مسائل را صرفاً به عنوان دستورالعمل‌های ارشادی و اخلاقی قلمداد می‌کنند، در حالی که این دستورات صد در صد کاربردی هستند وعلم روز نیز بر پایبندی به آن‌ها تاکید فراوان دارد و به کار بردن آن‌ها فواید جسمی وروحی زیادی برای انسان به ارمغان می‌آورد. به عنوان نمونه یکی از فواید فیزیولوژیک بیداری بین الطلوعین این است که هورمونی در بدن به نام هورمون رشد(سوماتوتوروپ) وجود دارد که بیشترین میزان ترشح آن حدود دو ساعت بعد از غروب آفتاب می‌باشد(زیرا بدن انسان یک فیزیولوژی خاصی دارد که با عالم هماهنگ می‌باشد) و در رویات آمده که همان ساعت بخوابید.  اینکه خواب کافی در زمان مناسب، باعث بلندی قد می‌شود، به این دلیل است که در اوایل شب، این هورمون ترشح می‌شود و اگر کسی سر شب بخوابد، رشد متناسب و متعادلی پیدا می‌کند.
اما یک سری از هورمون‌های استرس زا وجود دارند(البته در جای خود مفید می‌باشند) که به آن‌ها «کورتیکواستروئید» گفته می‌شود، مانند هورمون «کورتیزول». بیشترین میزان ترشح این هورمون‌ها دو ساعت قبل از طلوع آفتاب می‌باشد؛ یعنی دقیقا هنگام بین الطلوعین (از طلوع فجر تا طلوع آفتاب). اینکه خواب بعد از اذان صبح، باعث ناراحتی و کسلی و پریشانی انسان می‌شود، ولی بیدار شدن در موقع اذان حالت شادابی می‌آورد، به خاطر ترشح این هورمون‌هاست. همچنین اگر زمانی که این هورمون‌‌ها حداکثر ترشح خود را دارند، انسان خواب باشد، احتمال سکته زیاد است. لذا به گفته متخصصان بیشترین آمار مرگ در خواب، در ساعات بین الطلوعین می‌باشد.
اگر همین مسئله یعنی نخوابیدن بین الطلوعین را یک پزشک به ما توصیه می‌کرد، با شوق و اطمینان بیشتری به آن عمل می‌کردیم، زیرا به کاربردی بودن آن معتقد بودیم، اما دستورات دینی را به عنوان مسائل صرفاً اخلاقی پنداشته و کمتر به آن‌ها توجه می‌کنیم. حضرت امام سجاد (ع) به بیداری در بین الطلوعین اهتمام داشت و آن را تنها به یاد خدا می‌گذراند و هرگز با دیگران مشغول به صحبت نمی‌شد. (بحارالانوار، ج 46، ص 191، حدیث 57 به نقل از السوائد)

فقیهان شیعه در بحث از آداب بیع ـ به استناد احادیثی ـ کراهت معامله و تجارت را در زمان بین الطلوعین یادآور شده و بین الطلوعین را زمان دعا وعبادت دانسته‌اند.(تهذیب، شیخ طوسی، ج 7، ص 8؛ نراقی، احمد، مستندالشیعة، ج 14،ص 25) وقوف در مشعر، در بین الطلوعین روز عیدقربان نیز از ارکان حج شمرده شده است. (مستند الشیعه، نراقی، نراقی، ج۱۲، ص۲۴۹)
منظور از وسعت روزی چیست؟
چنانکه گذشت بیداری بین الطلوعین دارای آثار و فواید بسیاراست که از مهم‌ترین آن‌ها نشاط درونی وروحی، طول عمر، برکت و وسعت روزی ... می‌باشد. این برکت و وسعت روزی حتی برای کسانی که حقوق ثابت ودر آمد مشخص دارند نیز مطرح است. اما درخصوص افزایش روزی ممکن است برای عده‌ای این سوال پیش آید که با وجود مداومت بر این بیداری، افزایش محسوسی در روزی و درآمد خود مشاهده نمی‌کنند وهمان حقوق و درآمد وپول و خرجی روزانه می‌رسد

در پاسخ باید گفت که روزی تنها منحصر به جنبه مادی نیست و هر خیری اعم از مادی و معنوی، روزی محسوب می‌شود به طور مثال شنیدن حرف خوب ،کسب آگاهی و علم جدید، داشتن دوست وهمسایه خوب، پیدا کردن حال دعا ورقت قلب معنوی، توفیق گره گشایی از خلق وکمک به نیازمندان وصد‌ها وبلکه هزاران مصداق برای روزی وجود دارد که چه بسا فرد خودش متوجه به دست آوردن آن‌ها نشود. همچنین خرج های بی مورد، ضررها، بیماری ‌ها و موفقیت تحصیلی فرزندان و ... همگی می تواند بسیار پر هزینه باشد که به برکت بهره های معنوی چه بسا این گونه هزینه ‌ها به سراغ فرد نیایدواین چنین، انسان بهره مند از برکت و روزی شود.
آیت‌الله بهجت و درمان درد‌ها با نماز و بیداری بین الطلوعین
شخصی برای درمان دردی از آقای بهجت (ره) سوالی کرد. ایشان پاسخ دادند که بر نماز اهتمام داشته باش و پس از نماز صبح در بین الطلوعین بیدار باش و در این ساعت بیرون برو و در بیرونی تعقیبات را انجام ده و پیاده روی کن!
(به نظرم جوان گفته بود: من وقتی در اتاق هستم خوابم می‌برد و نمی‌توانم این یک ساعت و نیم بین طلوع فجر و اذان صبح تا طلوع خورشید را بیدار بمانم. از این رو آیت‌الله پیشنهاد بیرون رفتن و پیاده روی و انجام تعقیبات در هوای بیرون اتاق را به این جوان داده بود.) سپس از او پرسید: کجایی هستی؟ جوان پاسخ داد: اهل تبریز

آیت الله فرمود: خب! هوای آنجا زیاد هم سرد نیست. در این ساعت بیرون باش و تعقیبات را در بیرون انجام بده! جوان پرسید: دیگر چه کاری کنم؟! آیت الله فرمود: همین کار را انجام بده! جوان گویی به پاسخش نرسیده باشد. دوباره پرسید: اگر نشد باز خدمت برسم؟!
آیت الله سکوت کرد و به مسیرش ادامه داد. آنجا بود که یاد اشکالات بنی‌اسرائیل و داستان گاو افتادم. هر چه بیشتر بپرسی کار را بر خودت سخت‌تر می‌کنی.