احمد بن موسی الکاظم(ع) شاه چراغ
بخش 12 : چهل حدیث از امام رضا علیه السلام
1- سه ویژگى برجسته مؤمن
لا یَکُونُ الْمُؤْمِنُ مُؤْمِنًا حَتّى تَکُونَ فیهِ ثَلاثُ خِصال:
1ـ سُنَّةٌ مِنْ رَبِّهِ. 2ـ وَ سُنَّةٌ مِنْ نَبِیِّهِ. 3ـ وَ سُنَّةٌ مِنْ وَلِیِّهِ.
فَأَمَّا السُّنَّةُ مِنْ رَبِّهِ فَکِتْمانُ سِرِّهِ. وَ أَمَّا السُّنَّةُ مِنْ نَبِیِّهِ فَمُداراةُ النّاسِ. وَ أَمَّا السُّنَّةُ مِنْ وَلِیِّهِ فَالصَّبْرُ فِى الْبَأْساءِ وَ الضَّرّاءِ. مؤمن، مؤمن واقعى نیست، مگر آن که سه خصلت در او باشد:سنّتى از پروردگارش و سنّتى از پیامبرش و سنّتى از امامش. امّا سنّت پروردگارش، پوشاندن راز خود است،امّا سنّت پیغمبرش، مدارا و نرم رفتارى با مردم است،امّا سنّت امامش، صبر کردن در زمان تنگدستى و پریشان حالى است.
2- پاداش نیکى پنهانى و سزاى افشا کننده بدى
أَلْمُسْتَتِرُ بِالْحَسَنَةِ یَعْدِلُ سَبْعینَ حَسَنَةً، وَ الْمُذیعُ بِالسَّیِّئَةِ مَخْذُولٌ، وَالْمُسْتَتِرُ بِالسَّیِّئَةِ مَغْفُورٌ لَهُ پنهان کننده کار نیک [پاداشش] برابر هفتاد حسنه است، و آشکارکننده کار بد سرافکنده است، و پنهان کننده کار بد آمرزیده است.
3- نظافت
مِنْ أَخْلاقِ الأَنْبِیاءِ التَّنَظُّفُ از اخلاق پیامبران، نظافت و پاکیزگى است.
4- امین و امین نما
لَمْ یَخُنْکَ الاْمینُ وَ لکِنِ ائْتَمَنْتَ الْخائِنَ امین به تو خیانت نکرده [و نمى کند] و لیکن [تو] خائن را امین تصوّر نموده اى.
5- مقام برادر بزرگتر
أَلاْخُ الاْکْبَرُ بِمَنْزِلَةِ الاْبِ برادر بزرگتر به منزله پدر است.
6- دوست و دشمن هر کس
صَدیقُ کُلِّ امْرِء عَقْلُهُ وَ عَدُوُّهُ جَهْلُهُ دوست هر کس عقل او، و دشمنش جهل اوست.
7- نام بردن با احترام
إِذا ذَکَرْتَ الرَّجُلَ وَهُوَ حاضِرٌ فَکَنِّهِ، وَ إِذا کَانَ غائِباً فَسَمِّه چون شخص حاضرى را نام برى [براى احترام] کنیه او را بگو و اگر غائب باشد نامش را بگو.
8- بدى قیل و قال
إِنَّ اللّهَ یُبْغِضُ الْقیلَ وَ الْقالَ وَ إضاعَةَ الْمالِ وَ کَثْرَةَ السُّؤالِ به درستى که خداوند، داد و فریاد و تلف کردن مال و پُرخواهشى را دشمن مىدارد.
9- ویژگیهاى دهگانه عاقل
لا یَتِمُّ عَقْلُ امْرِء مُسْلِم حَتّى تَکُونَ فیهِ عَشْرُ خِصال: أَلْخَیْرُ مِنْهُ مَأمُولٌ. وَ الشَّرُّ مِنْهُ مَأْمُونٌ. یَسْتَکْثِرُ قَلیلَ الْخَیْرِ مِنْ غَیْرِهِ، وَ یَسْتَقِلُّ کَثیرَ الْخَیْرِ مِنْ نَفْسِهِ. لا یَسْأَمُ مِنْ طَلَبِ الْحَوائِجِ إِلَیْهِ، وَ لا یَمَلُّ مِنْ طَلَبِ الْعِلْمِ طُولَ دَهْرِهِ. أَلْفَقْرُ فِى اللّهِ أَحَبُّ إِلَیْهِ مِنَ الْغِنى. وَ الذُّلُّ فىِ اللّهِ أَحَبُّ إِلَیْهِ مِنَ الْعِزِّ فى عَدُوِّهِ. وَ الْخُمُولُ أَشْهى إِلَیْهِ مِنَ الشُّهْرَةِ. ثُمَّ قالَ(علیه السلام): أَلْعاشِرَةُ وَ مَا الْعاشِرَةُ؟ قیلَ لَهُ: ما هِىَ؟ قالَ(علیه السلام): لا یَرى أَحَدًا إِلاّ قالَ: هُوَ خَیْرٌ مِنّى وَ أَتْقى عقل شخص مسلمان تمام نیست، مگر این که ده خصلت را دارا باشد:
1ـ از او امید خیر باشد.
2ـ از بدى او در امان باشند.
3ـ خیر اندک دیگرى را بسیار شمارد.
4ـ خیر بسیار خود را اندک شمارد.
5ـ هر چه حاجت از او خواهند دلتنگ نشود.
6ـ در عمر خود از دانش طلبى خسته نشود.
7ـ فقر در راه خدایش از توانگرى محبوبتر باشد.
8ـ خوارى در راه خدایش از عزّت با دشمنش محبوبتر باشد.
9ـ گمنامى را از پرنامى خواهانتر باشد.
10ـ سپس فرمود: دهمى چیست و چیست دهمى؟ به او گفته شد: چیست؟ فرمود: احدى را ننگرد جز این که بگوید او از من بهتر و پرهیزکارتر است.
10- نشانه سِفله
سُئِلَ الرِّضا (علیه السلام) عَنِ السِّفْلَةِ فَقالَ (علیه السلام): مَنْ کانَ لَهُ شَىْءٌ یُلْهیهِ عَنِ اللّهِ از امام رضا(علیه السلام) سؤال شد: سفله کیست؟فرمود: آن که چیزى دارد که از [یاد] خدا بازش دارد.
11- ایمان، تقوا و یقین
إِنَّ الاْیمانَ أَفْضَلُ مِنَ الاِسْلامِ بِدَرَجَه، وَ التَّقْوى أَفْضَلُ مِنَ الاِیمانِ بِدَرَجَة وَ لَمْ یُعطَ بَنُو آدَمَ أَفْضَلَ مِنَ الْیَقینِ ایمان یک درجه بالاتر از اسلام است، و تقوا یک درجه بالاتر از ایمان است و به فرزند آدم چیزى بالاتر از یقین داده نشده است.
12- میهمانى ازدواج
مِنَ السُّنَّةِ إِطْعامُ الطَّعامِ عِنْدَ التَّزْویجِ اطعام و میهمانى کردن براى ازدواج از سنّت است.
13- صله رحم با کمترین چیز
صِلْ رَحِمَکَ وَ لَوْ بِشَرْبَة مِنْ ماء، وَ أَفْضَلُ ما تُوصَلُ بِهِ الرَّحِمُ کَفُّ الأَذى عَنْه پیوند خویشاوندى را برقرار کنید گرچه با جرعه آبى باشد، و بهترین پیوند خویشاوندى، خوددارى از آزار خویشاوندان است.
14- سلاح پیامبران
عَنِ الرِّضا(علیه السلام أَنَّهُ کانَ یَقُولُ لاَصْحابِهِ: عَلَیْکُمْ بِسِلاحِ الاْنْبِیاءِ، فَقیلَ: وَ ما سِلاحُ الاْنْبِیاءِ؟ قالَ: أَلدُّعاءُ حضرت رضا(علیه السلام) همیشه به اصحاب خود مىفرمود: بر شما باد به اسلحه پیامبران، گفته شد: اسلحه پیامبران چیست؟ فرمود: دعا.
15- نشانه هاى فهم
إِنَّ مِنْ عَلاماتِ الْفِقْهِ: أَلْحِلْمُ وَ الْعِلْمُ، وَ الصَّمْتُ بابٌ مِنْ أَبْوابِ الْحِکْمَةِ إِنَّ الصَّمْتَ یَکْسِبُ الْمحَبَّةَ، إِنَّهُ دَلیلٌ عَلى کُلِّ خَیْر از نشانه هاى دین فهمى، حلم و علم است، و خاموشى درى از درهاى حکمت است. خاموشى و سکوت، دوستىآور و راهنماى هر کار خیرى است.
16- گوشه گیرى و سکوت
یَأْتى عَلَى النّاسِ زَمانٌ تَکُونُ الْعافِیَةُ فیهِ عَشَرَةَ أَجْزاء: تِسْعَةٌ مِنْها فى إِعْتِزالِ النّاسِ وَ واحِدٌ فِى الصَّمْتِ زمانى بر مردم خواهد آمد که در آن عافیت ده جزء است که نُه جزء آن در کناره گیرى از مردم و یک جزء آن در خاموشى است.
17- حقیقت توکّل
سُئِلَ الرِّضا(علیه السلام): عَنْ حَدِّ التَّوَکُّلِّ؟ فَقالَ (علیه السلام) : أَنْ لا تَخافَ أحَدًا إِلاَّاللّهَ از امام رضا(علیه السلام) از حقیقت توکّل سؤال شد. فرمود: این که جز خدا از کسى نترسى.
18- بدترین مردم
إِنَّ شَرَّ النّاسِ مَنْ مَنَعَ رِفْدَهُ وَ أَکَلَ وَحْدَهُ وَ جَلَدَ عَبْدَهُ به راستى که بدترین مردم کسى است که یارىاش را [از مردم] باز دارد و تنها بخورد و زیردستش را بزند.
19- زمامداران را وفایى نیست
لَیْسَ لِبَخیل راحَةٌ، وَ لا لِحَسُود لَذَّةٌ، وَ لا لِمُـلـُوک وَفاءٌ وَ لا لِکَذُوب مُرُوَّةٌ بخیل را آسایشى نیست و حسود را خوشى و لذّتى نیست و زمامدار را وفایى نیست و دروغگو را مروّت و مردانگى نیست.
20- دست بوسى نه! لا یُقَبِّلُ الرَّجُلُ یَدَ الرَّجُلِ، فَإِنَّ قُبْلَةَ یَدِهِ کَالصَّلاةِ لَهُ کسى دست کسى را نمىبوسد، زیرا بوسیدن دست او مانند نماز خواندن براى اوست.
21- حُسن ظنّ به خدا
أَحْسِنِ الظَّنَّ بِاللّهِ، فَإِنَّ مَنْ حَسُنَ ظَنُّهُ بِاللّهِ کانَ عِنْدَ ظَنِّهِ وَ مَنْ رَضِىَ بِالْقَلیلِ مِنَ الرِّزْقِ قُبِلَ مِنْهُ الْیَسیرُ مِنَ الْعَمَلِ. وَ مَنْ رَضِىَ بِالْیَسیرِ مِنَ الْحَلالِ خَفَّتْ مَؤُونَتُهُ وَ نُعِّمَ أَهْلُهُ وَ بَصَّرَهُ اللّهُ دارَ الدُّنْیا وَ دَواءَها وَ أَخْرَجَهُ مِنْها سالِمًا إِلى دارِالسَّلامِ به خداوند خوشبین باش، زیرا هر که به خدا خوشبین باشد، خدا با گمانِ خوشِ او همراه است، و هر که به رزق و روزى اندک خشنودباشد، خداوند به کردار اندک او خشنود باشد، و هر که به اندک از روزى حلال خشنود باشد، بارش سبک و خانواده اش در نعمت باشد و خداوند او را به درد دنیا و دوایش بینا سازد و او را از دنیا به سلامت به دارالسّلامِ بهشت رساند.
22- ارکان ایمان
أَلاْیمانُ أَرْبَعَةُ أَرْکان: أَلتَّوَکُّلُ عَلَى اللّهِ، وَ الرِّضا بِقَضاءِ اللّهِ وَ التَّسْلیمُ لاَِمْرِاللّهِ، وَ التَّفْویضُ إِلَى اللّهِ ایمان چهار رکن دارد: 1ـ توکّل بر خدا 2ـ رضا به قضاى خدا 3ـ تسلیم به امر خدا 4ـ واگذاشتن کار به خدا.
23- بهترین بندگان خدا سُئِلَ عَلَیْهِ السَّلامُ عَنْ خِیارِ الْعبادِ؟ فَقالَ(علیه السلام) : أَلَّذینَ إِذا أَحْسَنُوا إِسْتَبْشَرُوا، وَ إِذا أَساؤُوا إِسْتَغْفَرُوا وَ إِذا أُعْطُوا شَکَرُوا، وَ إِذا أُبْتِلُوا صَبَرُوا، وَ إِذا غَضِبُوا عَفَوْ از امام رضا(علیه السلام) درباره بهترین بندگان سؤال شد. فرمود: آنان که هر گاه نیکى کنند خوشحال شوند، و هرگاه بدى کنند آمرزش خواهند، و هر گاه عطا شوند شکر گزارند و هر گاه بلا بینند صبر کنند، و هر گاه خشم کنند درگذرند.
24- تحقیر فقیر مَنْ لَقِىَ فَقیرًا مُسْلِمًا فَسَلَّمَ عَلَیْهِ خِلافَ سَلامِهِ عَلَى الاَْغْنِیاءِ لَقَى اللّهُ عَزَّوَجَلَّ یَوْمَ الْقِیمَةِ وَ هُوَ عَلَیْهِ غَضْبانُ کسى که فقیر مسلمانى را ملاقات نماید و بر خلاف سلام کردنش بر اغنیا بر او سلام کند، در روز قیامت در حالى خدا را ملاقات نماید که بر او خشمگین باشد.
25 - عیش دنیا سُئِلَ الاِمامُ الرِّضا(علیه السلام): عَنْ عَیْشِ الدُّنْیا؟ فَقالَ: سِعَةُ الْمَنْزِلِ وَ کَثْرَةُ الُمحِبّینَ از حضرت امام رضا(علیه السلام) درباره خوشى دنیا سؤال شد. فرمود: وسعت منزل و زیادى دوستان.
26- آثار زیانبار حاکمان ظالم إِذا کَذَبَ الْوُلاةُ حُبِسَ الْمَطَرُ، وَ إِذا جارَ السُّلْطانُ هانَتِ الدَّوْلَةُ، وَ إِذا حُبِسَتِ الزَّکوةُ ماتَتِ الْمَواشى زمانى که حاکمان دروغ بگویند باران نبارد، و چون زمامدار ستم ورزد، دولت، خوار گردد. و اگر زکات اموال داده نشود چهارپایان از بین روند.
27- رفع اندوه از مؤمن مَنْ فَرَّجَ عَنْ مُؤْمِن فَرَّجَ اللّهُ عَنْ قَلْبِهِ یَوْمَ القِیمَةِ هر کس اندوه و مشکلى را از مؤمنى برطرف نماید، خداوند در روز قیامت اندوه را از قلبش برطرف سازد.
28- بهترین اعمال بعد از واجبات لَیْسَ شَىْءٌ مِنَ الاْعْمالِ عِنْدَ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ بَعْدَ الْفَرائِضِ أَفْضَلَ مِنْ إِدْخالِ السُّرُورِ عَلَى الْمُؤْمِنِ بعد از انجام واجبات، کارى بهتر از ایجاد خوشحالى براى مؤمن، نزد خداوند بزرگ نیست.
29- سه چیز وابسته به سه چیز ثَلاثَةٌ مُوَکِّلٌ بِها ثَلاثَةٌ: تَحامُلُ الاْیّامِ عَلى ذَوِى الاْدَواتِ الْکامِلَةِ وَإِسْتیلاءُ الْحِرْمانِ عَلَى الْمُتَقَدَّمِ فى صَنْعَتِهِ، وَ مُعاداةُ الْعَوامِ عَلى أَهْلِ الْمَعْرِفَةِ سه چیز وابسته به سه چیز است:
1ـ سختى روزگار بر کسى که ابزار کافى دارد،
2ـ محرومیت زیاد براى کسى که در صنعت عقب مانده باشد،
3ـ و دشمنىِ مردم عوام با اهل معرفت.
30- میانه روى و احسان عَلَیْکُمْ بِالْقَصْدِ فِى الْغِنى وَ الْفَقْرِ، وَ الْبِرِّ مِنَ الْقَلیلِ وَ الْکَثیرِ فَإِنَّ اللّهَ تَبارَکَ وَ تَعالى یَعْظُمُ شِقَّةَ الـتَّمْرَةِ حَتّى یَأْتِىَ یَوْمَ الْقِیمَةِ کَجَبَلِ أُحُد بر شما باد به میانهروى در فقر و ثروت، و نیکى کردن چه کم و چه زیاد، زیرا خداوند متعال در روز قیامت یک نصفه خرما را چنان بزرگ نماید که مانند کوه اُحد باشد.
31- دیدار و اظهار دوستى با هم تَزاوَرُوا تَحابُّوا وَ تَصافَحُوا وَ لا تَحاشَمُو به دیدن یکدیگر روید تا یکدیگر را دوست داشته باشید و دست یکدیگر را بفشارید و به هم خشم نگیرید.
32- راز پوشى در کارها عَلَیْکُمْ فى أُمُورِکُمْ بِالْکِتْمانِ فى أُمُورِ الدّینِ وَ الدُّنیا فَإِنَّهُ رُوِىَ أَنَّ الاْذاعَةَ کُفْرٌ وَ رُوِىَ الْمُذیعُ وَ الْقاتِلُ شَریکانِ وَ رُوِىَ ما تَکْتُمُهُ مِنْ عَدُوِّکَ فَلا یَقِفُ عَلَیْهِ وَلیُّکَ: بر شما باد به رازپوشى در کارهاتان در امور دین و دنیا. روایت شده که افشاگرى کفر است و روایت شده کسى که افشاى اَسرار مىکند با قاتل شریک است» و روایت شده که هر چه از دشمن پنهان مىدارى، دوست توهم بر آن آگاهى نیابد .
33- پیمان شکنى و حیله گرى لا یَعْدُمُ المَرْءُ دائِرَةَ السَّوْءِ مَعَ نَکْثِ الصَّفَقَةِ، وَ لا یَعْدُمُ تَعْجیلُ الْعُقُوبَةِ مَعَ إِدِّراءِ الْبَغْىِ آدمى نمى تواند از گردابهاى گرفتارى با پیمان شکنى رهایى یابد، و از چنگال عقوبت رهایى ندارد کسى که با حیله به ستمگرى مى پردازد.
34- برخورد مناسب با چهار گروه ِصْحَبِ السُّلْطانَ بِالْحَذَرِ، وَ الصَّدیقَ بِالتَّواضُعِ، وَ الْعَدُوَّ بِالتَّحَرُّزِ وَ الْعامَّةَ بِالْبُشْرِ با سلطان و زمامدار با ترس و احتیاط همراهى کن، و با دوست با تواضع و با دشمن با احتیاط، و با مردم با روى خوش.
35- رضایت به رزق اندک مَنْ رَضِىَ عَنِ اللّهِ تَعالى بِالْقَلیلِ مِنَ الرِّزْقِ رَضِىَ اللّهُ مِنْهُ بِالْقَلیلِ مِنَ الْعَمَلِ هر کس به رزق و روزى کم از خدا راضى باشد، خداوند از عمل کم او راضى باشد.
36- عقل و ادب أَلْعَقْلُ حِباءٌ مِنَ اللّهِ، وَ الاْدَبُ کُلْفَةٌ فَمَنْ تَکَلَّفَ الأَدَبَ قَدَرَ عَلَیْهِ، وَ مَنْ تَکَلَّفَ الْعَقْلَ لَمْ یَزْدِدْ بِذلِکَ إِلاّ جَهْل عقل، عطیّه و بخششى است از جانب خدا، و ادب داشتن، تحمّل یک مشقّت است، و هر کس با زحمت ادب را نگهدارد، قادر بر آن مىشود، امّا هر که به زحمت بخواهد عقل را به دست آورد جز بر جهل او افزوده نمى شود.
37- پاداشِ تلاشگر إِنَّ الَّذى یَطْلُبُ مِنْ فَضْل یَکُفُّ بِهِ عِیالَهُ أَعْظَمُ أَجْرًا مِنَ الْمجاهِدِ فى سَبیلِ اللّهِ به راستى کسى که در پى افزایش رزق و روزى است تا با آن خانواده خود را اداره کند، پاداشش از مجاهد در راه خدا بیشتر است.
38- به پنج کس امید نداشته باش خَمْسٌ مَنْ لَمْ تَکُنْ فیهِ فَلا تَرْجُوهُ لِشَىْء مِنَ الدُّنْیا وَ الاْخِرَةِ:مَنْ لَمْ تَعْرِفَ الْوَثاقَةَ فى أُرُومَتِهِ، وَ الکَرَمَ فى طِباعِهِ، وَ الرَّصانَةَ فى خَلْقِهِ، وَ النُّبْلَ فى نَفْسِهِ، وَ الْمخافَةَ لِرَبِّهِ پنج چیز است که در هر کس نباشد امید چیزى از دنیا و آخرت به او نداشته باش:
1ـ کسى که در نهادش اعتماد نبینى
2ـ و در سرشتش کَرم نیابى
3ـ و در آفرینشش استوارى نبینى
4ـ و کسى که در نفسش نجابت نیابى
5ـ و کسى که از خدایش ترسناک نباشد.
39- پیروزىِ عفو و گذشت مَا التَقَتْ فِئَتانِ قَطُّ إِلاّ نُصِرَ أَعْظَمُهُما عَفْوً هرگز دو گروه با هم روبه رو نمى شوند، مگر این که نصرت و پیروزى با گروهى است که عفو و بخشش بیشترى داشته باشد.
40- عمل صالح و دوستى آل محمّد لا تَدْعُوا الْعَمَلَ الصّالِحَ وَ الاْجْتِهادَ فِى الْعِبادَةِ إِتِّکالاً عَلى حُبِّ آلِ مُحَمَّد(علیهم السلام) وَ لا تَدْعُوا حُبَّ آلِ مُحَمَّد(علیهم السلام)لاِمْرِهِمْ إِتِّکالاً عَلَى الْعِبادَةِ فَإِنَّهُ لا یُقْبَلُ أَحَدُهُما دُونَ الاْخَرِ مبادا اعمال نیک را به اتّکاى دوستى آل محمّد(علیهم السلام) رها کنید، و مبادا دوستى آل محمّد(علیهم السلام) را به اتّکاى اعمال صالح از دست بدهید، زیرا هیچ کدام از این دو، به تنهایى پذیرفته نمى شود.
بخش 13 : با امام رضا(علیه السلام) در مقام رضا
رضا به قضا و قدر الهی از سنت‌های الهی حاکم بر هستی، قضا و قدر است. بر اساس آیاتی از قرآن، خداوند هستی را در جهت و سویی مدیریت و ربوبیت می‌کند که حکمت و مصلحت اقتضا می‌کند. بنابراین، برای همه چیز مقدراتی است. (فرقان 2) تا در آن مسیر حرکت انجام گیرد و هر چیزی به مقصد و مقصود خود برسد.
آیات 22 و 23 حدید می‌فرماید که هیچ مصیبتى نه در زمین و نه در نفسْ‌هاى شما به شما نرسد، مگر آنکه پیش از آنکه آن را پدید آوریم، در کتابى است. این کار بر خدا آسان است، تا بر آنچه از دست شما رفت اندوه مخورید و بدانچه شما را داد شادمان نشوید، و خدا هیچ گردنکش خودستا را دوست ندارد. .
رضایت امام رضا(علیه السلام) در کتاب مطالب‌السؤول در این باره القاب امام رضا(علیه السلام) آمده است. آن حضرت(علیه السلام) در میان امامان(علیه السلام) در شرایطی قرار گرفت که نماد رضی الله عنه و رضوا عنه و راضیه مرضیه بود. .
زندگی امام رضا(علیه السلام) گواه روشنی از پذیرش عالمانه قضا و قدر الهی و رضایتمندی بدان بوده است. آن حضرت(علیه السلام) همان طوری که خود اهل رضایت به رضای الهی بود، دیگران را نیز بدان دعوت میکرد و می فرمود که بهترین بندگان کسانی هستند که اهل مقام رضا هستند. در روایت است که: سئل عن‌الرضا(علیه السلام) عن خیـار العبـاد؟ فقــال(علیه السلام) : الذیـن اذا احسنوا استبشروا، و اذا اساووا استغفروا و اذا اعطوا شکـروا، و اذا ابتلو صبروا، و اذا غضبوا عفوا
از امام رضـا(علیه السلام) دربـاره بهتـریـن بنـدگـان سـوال شـد. فـرمـود: آنان که هر گاه نیکـى کنند خـوشحال شوند و هرگاه بدى کنند آمرزش خـواهند و هر گاه عطا شـوند شکرگزارند و هر گاه بلا بینند صبر کنند و هرگاه خشم کنند در گذرند(تحفالعقول ص445)
آن حضرت(علیه السلام) رضایت خداوندی را در هر کاری اصل قرار می‌داد. لذا برای خدا خشم می‌گرفت و برای خدا رحمت میکرد. در خشم نیز به میزانی که خداوند رضایت داده خشم می‌گرفت و دیگران را نیز به این شیوه دعوت میکرد و میفرمود: انَّما تَغْضَبُ للهِ عَزَّ وَ جَلَّ، فَلا تَغْضَبْ لَهُ بِأکْثَرَ مِمّا غَضِبَ عَلی نَفْسِهِ؛ چنانچه در موردی خواستی غضب کنی و به خاطر خدا برخورد نمایی، متوجّه باش که غضب و خشم خود را در جهت و محدوده رضایت و خشنودی خدا، اِعمال کن (عیون أخبارالرّضا ج1)
اصولا رضایت داشتن به قضا و قدر الهی آرامش بخش و باعث می‌شود که انسان در زندگی با همه اوضاع و احوال کنار بیاید و کمتر رنج برد و از جزع و فزع برهد. بر همین اساس امام رضا(علیه السلام) به انسان‌ها فرمان می‌دهد: أحسـن الظّن بالله فانّ مَن حسـن ظنّه بالله کان عنـد ظنّه وَ مَن رَضى باْلقَلیل مِنَ الرّزق قُبلَ مِنه الیَسیر مِن العمل وَ مَن رَضى بالیَسیر مِن الحلال خفّت مؤونته و نعم اهله وَ بصّره الله دار الدّنـیا وَ دَواءهـا وَ أخـرَجه منها سـالِماً إلى دارالسّلام به خداوند خوشبین باش، زیرا هر که به خدا خوشبین باشد، خدا با گمان خـوش او همراه است و هر که به رزق و روزى اندک خشنود باشد، خـداوند به کردار اندک او خشنود باشد و هر که به اندک از روزى حلال خشنود باشـد، بارش سبک و خانـواده‌اش در نعمت باشد و خـداوند او را به دنیا و دوایـش بینا سازد و او را از دنیا به سلامت به دارالسلام بهشت می‌رساند. (تحف العقول)
.از نظر امام رضا(علیه السلام) رضایت دادن به قضا و قدر الهی یکی از چهار رکن ایمان است. آن حضرت(علیه السلام) در این باره می‌فرماید: ایمان چهار رکن است: توکل بر خدا، رضا به قضاى خدا، تسلیم به امرخدا، واگذاشتن کار به خدا. (تحفالعقول، ص 469)
آن حضرت(علیه السلام) همین مطلب را در جایی دیگر این گونه گوشزد می‌کند و می‌فرماید: لا یستَکمِلُ عَبدٌ حقیقةَ الایمانِ حَتَّى تَکونَ فیهِ خِصالُ ثَلاثٍ: اَلتَّفقُّهُ فِى الدّینِ وَحُسنُ التَّقدیرِ فِى المَعیشَةِ، وَالصَّبرُ عَلَى الرَّزایا؛ هیچ بنده ای به حقیقت کمال ایمان نرسد تا سه خصلت را دارا باشد: بینایى در دین و اندازه‌دارى در معیشت و صبر بر بلاها. (تحفالعقول ص471) این صبر در بلایا همان پذیرش قضا و قدر الهی و رضایت دادن به آن است؛ زیرا اگر انسان رضایت به رضای الهی نداشته باشد نمی‌تواند صبر کند و اهل استقامت باشد و از جزع و فزع خود را حفظ کند. پس آن حضرت(علیه السلام) با تاکید بر امر صبر در بلایا در حقیقت بر رضایت دادن به قضای الهی به ویژه در مصیبت‌ها و بلایا و مکروهات می‌خواهد نشان دهد که ایمان و کمال آن، با مقام رضا ارتباطی تنگاتنگ دارد.
تحریف ناپذیری و مصونیت قرآن در کلام امام رضا (علیه السلام) آیت‌الله جوادی آملی
قرآن، کلام خداوند و کتاب اوست و بدون آنکه مشهود بندگانش باشد، در آن جلوه کرده است؛ ریسمانی الهی است که مردم را به چنگ زدن به آن امر فرموده است.بنابراین، یک طرف ریسمان به دست خداوند و طرف دیگر آن به دست مردم است.
امام علی‌‌بن موسی‌‌الرضا(علیه السلام) از لحاظ علمی منزلت بالایی داشت و از بیست و چند سالگی در مدینه به فتوا می‌نشست، آن حضرت در حرم پیامبرصلی الله علیه و آله می‌نشست و هرگاه کسی از علمای مدینه در مسأله‌ای در می‌ماند، همگی به امام(علیه السلام) اشاره می‌کردند و مسائل خود را از ایشان می‌پرسیدند و امام(علیه السلام) هم به آنها پاسخ می‌گفت.
امام رضا(علیه السلام) در هر شهری از مدینه تا مرو که اقامت میکرد، مردم پیش او می‌رفتند و درباره مسایل دینی خود سؤال می‌کردند. .
ثامن‌الحجج(علیه السلام) پیوسته با قرآن مأنوس بود، آن را به دقت می‌خواند و در آیات آن تدبر میکرد و می‌اندیشید که درباره چه چیز و در چه وقت نازل شده است.
گفتار، پاسخ و مثال‌های آن حضرت(علیه السلام) همه برگرفته از قرآن کریم بود.
ریّان بن صلت به حضرت رضا(علیه السلام) گفت: درباره قرآن چه میفرمائید؟
حضرت فرمودند: کلام خداوند است، از آن تجاوز نکنید و هدایت را در غیر آن نجوئید که گمراه میشوید: کلام الله لا تتجاوزوه و لا تطلبوا الهدی فی غیره فتضلّوا. قرآن کلام خدا و ظهور فعل اوست و در مرتبه ای پایینتر از گوینده آن [خداوند سبحان] قرار دارد و نشانه اوست.
پس تجاوز از حدّ وجودی آن، صحیح نیست. چون هدایتی برای مردم و روشنایی و چراغی از سوی خداوند است. از اینرو، تجاوز از آن و نیز درخواست هدایت و بصیرت از غیر قرآن جایز نیست. .
بدین سبب حضرت رضا(علیه السلام) در شأن قرآن میفرمایند: قرآن ریسمان و دستگیره محکم الهی است؛ قرآن راه برتری است که انسان‌ها را به سوی بهشت ره مینماید و از آتش دوزخ میرهاند؛ گذشت زمان آن را فرسوده نمیکند و گفتار آدمیان آن را تباه نمیسازد. زیرا ویژه زمانی نیست و دلیل روشنی برای همه انسانهاست
از پیشرو و پشتسر، خط بطلان بر آن کشیده نمیشود، کتابی است فرود آمده از سوی خداوند حکیم حمید: هو حبل الله المتین و عروته الوثقی و طریقته المثلی المؤدّی إلی الجنّة و المنجی من النّار، لا یخلق علی الأزمنة و لا یغثّ علی الألسنة؛ لأنّه لم یجعل لزمان دون زمان، بل جعل دلیل البرهان و الحجّة علی کلّ إنسان، لا یأتیه الباطل من بین یدیه و لا من خلفه، تنزیلٌ من حکیم حمید.
بنابراین، قرآن کتاب زنده ای است که نمی میرد و کلام حقی است که باطل نمیگردد. زیرا مظهر تام خداوند حی است و مرگ و نیستی در او ندارد، خداوندی که حق است و هرگز بطلان به گرد او نمیچرخد. زیرا خدای متعال آن را برای زمان و مردمان خاص نازل نفرموده است.
از این جهت در هر زمانی جدید است و تا روز قیامت نزد هر قومی تازه و شکوفاست: لأنّ الله تعالی لم ینزّله لزمان دون زمان و لناس دون ناس، فهو فی کلّ زمان جدید و عند کلّ قوم غضٌّ إلی یوم القیامة. .
دلیل صیانت قرآن کریم از تحریف برپایه نصّ قطعی، پس از رسول خدا و قرآن، پیامبر و کتابی نیست. وجود عنصری آن حضرت مانند دیگر انسان‌ها از دنیا رخت بر میبندد و خداوند برای هیچ بشری پیش از ایشان عمر جاودانه قرار نداده است.
آری، هر انسانی طعم مرگ را میچشد،
پس اگر راهیابی بطلان به آخرین کتاب آسمانی روا باشد و محتوای آن دستخوش تغییر گردد و معارفش دچار تحریف شود، باید اساس نبوت منقرض و ریشه رسالت بریده شود. چون پس از قرآن کتابی و بعد از صلی الله علیه و آله پیامبر دیگری نیست؛ لیکن پیش از این ثابت کردیم که تحقق نبوّت همواره ضروری است. .
پس، تحقّق نبوّت از طریق حقانیّت قرآن قطعی است. این، دلیل عقلی بر مصونیّت قرآن کریم از تحریف است.
می‌شود این دلیل را از کلام حضرت رضا(علیه السلام) نیز استنباط کرد: ... قرآن برای زمان خاصی نیست، بلکه دلیلی روشن و حجّتی بر همه انسانهاست.
کتابی که از پیشرو و پشت سر بطلان در آن راه نمییابد. پس، اگر به سبب عدم مقتضی جاودانگی، زوال قرآن شدنی باشد؛ یعنی مشکلات زندگی انسان را نتواند برطرف کند و نیز پاسخگوی شبهات علمی نبوده،
از هدایت انسان به مقاصد الهی ناتوان باشد یا به جهت وجود مانع از دوام و پایداری، دچار دسیسه و تحریف و تغییر گردد؛ قرآن ریسمانی نااستوار است و دستگیرهای ناپایدار و تمسک به آن ناروا و ناممکن، چنین قرآنی نوری ندارد تا بر دیگر ادیان بدرخشد و بطلان آنها را آشکار سازد و بر آنها چیره گردد؛
هر چند بر خلاف میل مشرکان باشد و قهراً بر اثر طوفانهای شرک و کفر، نور ضعیفش خاموش و در نتیجه نابود می‌شود؛ هر چند بر خلاف خواسته مؤمنان باشد.
بخش 14 : ریشه یابی مبانی نظام اقتصاد اسلامی در مکتب اقتصادی
الف: اندیشه‌های اقتصادی امام رضا (علیه السلام) در زمینه تولید
ب: توزیع
در بحث توزیع با توجه به فرصت اندک فقط به توزیع از دیدگاه عدالت اقتصادی در اندیشه‌های اقتصادی این امام همام و ارتباط توزیع مناسب کالا، خدمات و امکانات جامعه برای از بین بردن فقر و رشد اقتصادی و سطح رفاه جامعه بحث خواهیم نمود.
برای احیای عدالت در اقتصاد، قسمت توزیع، حلقه واسط بین تولید و مصرف را نباید فراموش کرد. با فرض آنکه عدالت در حیطه تولید رعایت شده است وارد مرحله بعدی (توزیع) می‌شود. دولت اسلامی با ابزارهای مالی، پولی و نظارتی که در اختیار دارد از طریق تغییر موازنه گردش درآمد به نفع دهکهای پایین تر جامعه سعی در ارتقای کیفیت و بهبود رفاه این اقشار می نماید.
چرا که یکی از مهمترین مجاری رشد اقتصادی و بالا بردن شاخص سطح رفاه جامعه فقر زدایی یعنی رسیدگی به دهکهای پایین جامعه در راستای استفاده از سرمایه‌های مادی و معنوی آنها و پرورش استعدادهای آنان در تعالی جامعه اسلامی می باشد.
بر این اساس در بیانات امام رضا(علیه السلام) آمده است؛ بررسی مشکلات اجتماعی و سبب جویی نابسامانیها روشن می سازد که فقر اساس بسیاری از مشکلات اجتماعی و نابسامانیهای زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی است.
تردید نیست که انسان در این زندگی، درکالبدی جای دارد که از مواد طبیعی تشکیل یافته است و با اشیایی سر و کار دارد و در فضایی زندگی می کند و به وسایل و کالاهای مادی نیازمند است. غذا، لباس، مسکن، نظافت و بهداشت، همه در طبیعت این زندگی و لازم تداوم حیات انسانی است و نبود یا کمبود هر یک از این امور، ناتوانی، بیماری و فرسایش و پیری زودرس را در پی خواهد داشت.
مهمترین ابزار سیاست عدالت توزیعی در جامعه؛ مالیات ها و تامین اجتماعی می باشد.
ا- مالیات:
افق مالیاتی که اسلام در ثروتها و درآمدها معین کرده است، دامنه ای وسیع و گسترده دارد. برخی از آنها مانند خمس، زکات و حق معلوم واجب و برخی مانند انفاقات، صدقات و.. شاخص دین باوری، نوع دوستی، رشد اجتماعی و دستیابی به مراتب عالی تر کمال و سعادت می باشند.
تشویقها و تهدیدهای دین درباره کمکهای مالی، در تعدیل ثروت و زدایش فقر نقش مهمی دارد و با کاهش افسردگی، خستگی و فشار معیشتی فقیران، ایجاد عدالت اقتصادی اجتماعی را ممکن می سازد و سرانجام همه موظفند از اصل اموال خود، برای رفع کمبودهای فردی و اجتماعی، هزینه کنند تا حداقل سطح زندگی ایجاد و نیازهای اولیه رفع شود.
امام رضا(علیه السلام) نیز یکی از فلسفه های تشریع «زکات» را استفاده آن در همین موارد می داند و در مقام تبیین حکمت وجوب زکات می فرماید: خداوند مردمان تندرست را مکلف کرده است تا به کار مردم زمینگیر و گرفتار رسیدگی کنند. [همچنین،] پرداخت زکات موجب برکت مال و سبب رأفت و مهربانی به ناتوانان و توجه به مسکینان و انگیزش مردمان به مساوات و تقویت فقرا و یاری رساندن به آنها در انجام دادن تکالیف دینی است.
در نظام اقتصادی اسلام سیاست گرفتن مالیات، باعث ایجاد سازوکاری می شود که به کاهش قدرت اقتصادی قشر متمول جامعه می انجامد و آنها را به دهک های متوسط سوق می دهد.
2-تامین اجتماعی:
تامین اجتماعی از وظایف اقتصادی و مالی دولت اسلامی در حمایت از دهکهای پایین جامعه و گروههایی که به هر دلیلی (سوانح طبیعی مانند؛ سیل، لزله، توفان و...، مشکلات اجتماعی مانند؛ جنگ، ورشکستگی اقتصادی و...) قادر به ادامه مسیر صحیح زندگی خود نباشند و به کمک دولت نیاز داشته باشند است.
اندیشمندان مسلمان، تامین اجتماعی را تامین کامل وسایل زندگی عموم افراد دانسته‌اند که دارای دو اصل اساسی اصل کفالت همگانی و اصل سهیم بودن جامعه در درآمدهای عمومی است . بر این اساس تامین اجتماعی عمومی در جامعه بر عهده دولت و نیز آحاد افراد جامعه است. هرگاه کمبودی در جامعه مشاهده شود، همگان وظیفه دارند برای رفع آن به‌پا خیزند و دولت و مردم در این وظیفه مشترکند، اگرچه مسئولین وظیفه بیشتری دارند.
در سیره عملی اخلاقی-اقتصادی ایشان در رابطه با سرپرستی و توجه به اقشار ناتوان اجتماع آمده است که؛ ابراهیم بن عباس که از دیر زمان محضر امام را درک کرده و از آن منبع فیض الهی، بهره ها برده بود، درباره روش اخلاقی امام (علیه السلام) می‌گوید: ... همیشه نیاز نیازمندان را برآورده می ساخت ... کار خیر و انفاق پنهان بسیار داشتند و بیشتر در شبهای تاریک مخفیانه به فقرا کمک می‌کردند.
ج: مصرف
مصرف، مهمترین مولفه تقاضای کل است و در اقتصاد کلان نقش بسزایی دارد. در این میان، تنظیم مصرف فردی به معنای هدایت مصرف کل جامعه است. حرمت اسراف از آموزه‌هایی است که به تنظیم رفتار «انسان اقتصادی مسلمان» در این گستره می پردازد.
در بسیاری از روایات اسراف مال، درباره مصرف استعمال شده که به معنای استفاده ناقص و نادرست از کالای مصرفی است. مؤمنین آنانی هستند که وقتی خرج می‌کنند، اسراف نکرده و بخل هم نورزیده بلکه حد وسط را رعایت می‌کنند. بخورید و بیاشامید ولی اسراف نکنید. انسان به‌عنوان خلیفه خدا در زمین است؛ لذا صفات ناپسندی مانند تجاوز از حد(اسراف) با ساحت قدسی انسان سازگار نخواهد بود.
در سیره ثامن الائمه(علیه السلام) آمده است؛ یاسر خادم می‌گوید: روزی غلامان حضرت میوهای خوردند و آن را به پایان نرسانده به دور انداختند. حضرت رضا(علیه السلام) به آنها فرمودند: سبحان الله اگر شما از همین میوه نیم خورده بینیاز هستید، بدانید افرادی هستند که به آن محتاجاند، آن را به افرادی که احتیاج دارند برسانید.
همچنین کنیزی می گوید: مرا در کوفه به مأمون فروختند. در منزل او از بهترین غذاها و عطرها و ... برخوردار بودم ؛ ولی مدت زمانی که در منزل امام رضا(علیه السلام) به سر بردم از همه آن تجملات زندگی محروم شدم و حضرت ما ر ا به نماز و عبادت شبانه فرمان می‌داد. سادگی زندگی و فرمان عبادت مرا به قدری دشوار آمد که آرزو می کردم از خانه امام منتقل شوم.
البته از طرفی نیز امام رضا (علیه السلام) می فرمودند: نسبت به مصارف مالی درباره خود و عائله‌ات (خانواده ات) معتدل و میانه رو باش و در خرج کردن معتدل باش و اسراف نکن. یا در جای دیگر سفارش می‌کنند؛ از لذایذ دنیوی نصیبی برای کامیابی خویش قرار دهید، تمایلات دل را از راه های مشروع بر آورید مراقبت کنید در این کار به مردانگی و شرافتتان آسیب نرسد و دچار اسراف و تند روی نشوید، تفریح و سرگرمی های لذتبخش شما را در اداره زندگی یاری می کند و با کمک آن بهتر به امور دنیای خویش موفق خواهید شد.
جهاد، روح مکتب اقتصادی امام رضا(علیه السلام) در نظام فکری امام رضا (علیه السلام) جهاد و تلاش مقدس اقتصادی در راستای تعالی جامعه اسلامی بخصوص از بعد اقتصادی آن، به معنای استمرار حیات مطلوب جامعه می باشد. به نحوی که سامان بخشیدن به دنیای انسان ها را در گرو پایبندی به این مهم (جهاد اقتصادی) می‌دانست. در نتیجه، آنها را به کار و کوشش فرا می خواند. از دیدگاه امام رضا(علیه السلام) ، ارزش معنوی کار چنان است که مقام کارگر را فراتر از مقام مجاهدین فی سیبل الله (جهادگران در راه خدا) می داند و می فرماید: ان الذی یطلب من فضل یکف به عیاله اعظم اجراً من المجاهد فی سبیل الله؛ آن که با کار و کوشش، در جستجوی مواهب زندگی برای تأمین خانواده خویش است، پاداشی بزرگ تر از مجاهدان راه خدا دارد. در حدیثی از امام رضا(علیه السلام) ضرورت کار در نظام تکوین روشن گشته است.
احمد بن ابی نصر بَزّنطی می گوید: به امام رضا(علیه السلام) گفتم: کوفه به من نمی سازد و زندگی در آن همراه با مضیقه است. زندگی ما در بغداد بود و در آنجا در روزی بر مردم گشاده است. حضرت فرمود: اگر می‌خواهی بیرون بروی برو؛ چرا که امسال، سال آشفته ای است و مردمان را چاره ای جز طلب روزی و کوشش برای به دست آوردن معیشت خوب نیست. پس طلب و کوشش را برای به دست آوردن امکانات زندگی از دست مده. بعد دیگر ضرورت اشتغال، تأمین نیازهای خانواده در تعالیم دینی است، در این زمینه نیز تعالیمی حیاتی از امام رضا(علیه السلام) رسیده است
امام رضا(علیه السلام): زنان را با شیوه های انسانی نگهداری کنید، .امام(علیه السلام) پاسخ دادند: امساک به معروف، نگهداری انسانی در امنیت که از هرگونه آزار رسانی، خشونت و بد اخلاقی، نسبت به زنان خودداری شود و دیگر اینکه هزینه زندگی آن را تأمین کنید. بنابراین برآوردن نیازهای خانواده وظیفه اسلامی هر فرد است
لذا بزرگترین ارزش کار مرد به عنوان مسئول تأمین هزینه خانواده در همین موضوع نهفته است. از آثار دیگر کار، ایجاد زمینه رشد و تکامل و سعادت خانواده، از بین بردن ریشه فقر، بی نیازی از سئوال، رشد کیان اجتماعی و نابودسازی خود کم بینی در خانواده ها، است که از تعالیم حضرت رضا(علیه السلام) استنباط می شود. برهمین اساس فرمود: المسکنة مفتاح البوس؛ بینوایی و فقر، کلید بدبختی و بیچارگی است. آن حضرت در سخنی دیگر به نقش معیشت کافی در آرامش روحی و روانی انسان این گونه اشاره می فرماید ان الانسان اذا ادخر طعام سنته حف ظهره و استراح؛ چون آدمی خوراک سال خویش را ذخیره کند، بارش سبک می شود و آرامش می یابد. و باز از آن حضرت روایت شده است: اعمل لدنیاک کانک تعیش آبداً ؛ برای دنیایت چنان عمل کن که گویا برای همیشه زنده ای.
امام رضا(علیه السلام) و مفهوم بهره وری اقتصادی
بهره‌وری نگرشی واقع گرایانه به زندگی است و یک فرهنگ است که در آن انسان با فکر و هوشمندی خود فعالیتهایش را با ارزشها و واقعیات منطبق ساخته تا بهترین نتیجه را در جهت اهداف مادی و معنوی حاصل کند.
با توجه به این تعریف؛ بهره‌وری و کارایی همانند عدالت، روح فرهنگ اسلامی است. در فرهنگ غنی اسلام در عبادات، معاملات، سیاست و...
دقیقاً اصول بهره‌وری در لابه‌لای قوانین و احکام، حتی در تنظیم وقت برای عبادات واعمال گنجانده شده است و پیروی از حق(تعهد به ارزشها) به همراه دانش و تخصص را اصلی در بهره‌وری دانسته است
همچنین انسان را از نقطه مقابل آن یعنی افراط و تفریط در همه موارد، بخصوص در زمینه های اقتصادی بر حذر داشته است. برقراری کارایی اقتصادی در دو نوع ایستا و پویای آن، ناسازگار با روح حاکم بر فضای نهادهای نظام اقتصادی اسلام نیست
زیرا در کارایی اقتصادی ایستا که در بر دارنده کارایی تکنیکی نیز هست بهترین تخصیص منابع موجود بین تمامی شقوق مورد استفاده در زمان مشخص دنبال می شود.
منظور این است که حصول کارایی اقتصادی یعنی حالتی که هیچ تخصیص مجددی از منابع برای افزایش محصول یک یا چند کالای نهایی بدون کاهش همزمان محصول یک یا چند کالای نهایی دیگر ممکن نباشد.
این بیان به منزله حیف و میل کردن منابع و استفاده بهینه از آنها است که سخت مورد توصیه اسلام است. کارایی پویا نیز که در آن دانش فنی و ابداع موجب می گردد با استفاده از منابع تولید معین رشد اقتصادی بیشتری حاصل شود.
در نظام اقتصادی اسلامی که دارای آن گونه نظام آموزشی است که قلم عالم را از خون شهید برتر می داند به خوبی لحاظ خواهد شد.
تخصص و مهارت مهمترین رکن بهره وری اقتصادی در اندیشه‌های ثامن الائمه(علیهم السلام) می‌باشد.
تخصص نداشتن در کار سبب می شود که کار، خوب صورت نگیرد و در نتیجه زیان های فراوانی به بیت المال اقتصاد مسلمانان و اقتصاد خود شخص وارد شود. پیشرفت و شکوفایی اقتصادی در گرو تخصص و مهارت است و شخص در صورت ناآگاهی و تخصص نداشتن در کار و حرفه خویش، نه تنها پیشرفت نخواهد کرد،
بلکه دچار رکود و عقب گرد خواهد شد. امام رضا(علیه السلام) افراد را از سپردن کارها به دست افراد بی تشخیص و ناوارد بازداشته و این مسئله را جزئی از اسلام خالص دانسته و فرموده است: ... البرائة ممن نفی الاخیار... و آوی الطرداء اللعناء... استعمل السفهاء ؛
[جزء اسلام خالص است]، بیزار بودن از کسانی که نیکان را تبعید کردند و کسانی را که باید رانده می شدند، در مرکز اسلامی پناه دادند و کم خردان [آگاهان و غیر متخصصان] را به کار گماردند.
امام رضا(علیه السلام) ، نابسامانی، بی عدالتی، تبعیض، فقر، محرومیت و مشکلات جامعه اسلامی را به عللی نسبت می دهد که از آن جمله: به کار گماردن جاهلان و اشخاص سفیه و ناآگاهان است.
بنابراین، به کار گماردن کسانی که از نظر فکر و فن اداره جامعه و تدبیرامور مالی و مدیریت اقتصادی و دیگر مسائل اجتماعی، تخصص های لازم را ندارند، باعث عقب ماندگی، نابسامانی، فقر و محرومیت خواهد بود.
بی گمان، مهارت، توانایی و معلومات تخصصی هر فرد در واقع، به مثابه دارایی و ثروتی است که در اختیار اوست و همان طور که دارایی را با توجه به بازده آن در فعالیت های اقتصادی به کار می اندازند، باید از مهارت و استعداد و معلومات تخصصی نیز به گونه ای در فعالیت های اقتصادی استفاده کرد.
بخش 15 : داستان هایی کوتاه از زندگی امام رضا (علیه السلام)
ضامن آهو
آیا داستان ضامن آهو در خصوص امام رضا(علیه السلام) مستند روایی موثقی دارد؟
ضامن آهو از القاب امام هشتم(علیه السلام) نیست، داستان معتبری است که پشتوانه آن روایت شیخ صدوق(ره) در عیون اخبارالرضا(علیه السلام) می‌باشد.
علامة مجلسی از عیون اخبار الرضا : شخصی به نام حاکم رازی از طرف ابوجعفر عتبی به سوی ابومنصور بن عبدالرزاق فرستاده شد. حاکم می‌گوید: چون روز پنجشنبه اجازه گرفتم که به زیارت امام بروم، ابی منصور گفت: از من بشنو آنچه که مربوط به مشهد است؛ گفت:
در ایام جوانی نسبت به زائران امام هشتم(علیه السلام) متعصب بودم و به اذیت آنان پرداخته و لباس و زیور آلات آنها را می گرفتم، تا اینکه روزی به قصد صید خارج شدم و سگ شکاری را به صید آهو فرستادم. من نیز به دنبال آن رفتم تا اینکه آهو به مسجدی [که در حرم امام بود] پناه برد و از حرکت باز ماند. همین که آهو توقف نمود سگ شکاری نیز ایستاد.
دومین بار سعی کردم سگ به آهو نزدیک شود، ولی سگ نزدیک نمی‌شد. هر گاه آهو از دیوار مسجد فاصله می گرفت، سگ نیز آن را تعقیب میکرد و هرگاه نزدیک دیوار می شد، سگ آهو را تعقیب نمی کرد، تا این که آهو وارد حجره‌ای از مشهد(رضوی) شد و من نیز وارد شدم و به خادم (ابی نصر مقریء) گفتم: آهویی که الان وارد این مکان شد کجا است؟ گفت: من آن را ندیدم
پس وارد آن محل شدم، دیدم که فضولات آهو وجود دارد ولی آهو نیست؛ از آن پس نذر کردم که زوّار امام هشتم(علیه السلام) را اذیت نکنم و همیشه مشغول کارهای خیر باشم و از خداوند خواستم فرزند پسری به من دهد و خداوند نیز فرزند پسری به من داد و پسرم بعد از بالغ شدن کشته شد.
دوباره به مشهد برگشتم و از خدا خواستم که پسری دیگر بدهد و خدا نیز داد و هر چیزی از خدا خواستم، به من داد و این از برکات قبر امام هشتم(علیه السلام) است. (بحارالانوار، ج 49، ص 333).
این داستان معتبر را که درباره ضامن آهو بیان کردیم صددرصد مورد قبول شیخ صدوق(ره) قرار گرفته است.
نماز اول وقت
آمده بودم تا همه حرفم را بزنم. آخر فشارهای زندگی مرا زیر دست و پایش له کرده بود. نشستم درست روبه‌رویش. چقدر محو زیبایی صورتش بودم. همیشه تمیز و آراسته بود. آمدم لب باز کنم، فرمود: من در حال خارج شدن از خانه بودم، مرا همراهی کن. برای ملاقات بزرگانی راهی شده ام. پیش رفت و من به دنبال او. در بین راه وقت نماز رسید.
مسیر را تغییر داد کنار صخره ای و گفت: ای ابراهیم! اذان بگو. مانده بودم چه کنم. گفتم: اصحاب و دوستان باید به ما ملحق شوند، بعد نماز را به جماعت اقامه کنیم. حضرت فرمود: هیچ گاه نماز اول وقت را به تأخیر نینداز، مگر اینکه عذری موجه داشته باشی.
دیگر همه حواسم شده بود نماز در محضر پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله. می دانستم بی شک که این برخورد برایم حکایت از درسی عبرت آموز خواهد داشت. خیلی زود مشکلم را چاره کرد گنجی که تا همیشه دست نیافتنی بود. (بحارالانوار، ج49، ص49)
خلافت
صدایش را صاف کرد، بلند گفت: من در آل علی و عباس هر چه گشتم شایسته تر از علی بن موسی کسی را برای خلافت ندیدم. همه گوش می دادند و سر توی سر هم پچ پچ می کردند. مأمون دوباره با صدای بلند گفت من خودم را از خلافت عزل می کنم تا اباالحسن علی بن موسی الرضا به جای من بر تخت بنشیند. این جزئی از برنامه اش بود تا خودی نشان دهد. امام فرمود: اگر خدا این خلافت را به تو داده پس حق بخشیدنش را نداری، اگر هم خدا نداده پس اصلاً خلافت مال تو نیست تا اختیار بخشیدن یا نبخشیدنش به دیگران را داشته باشی. همه سکوت کرده بودند. حالا مأمون مثل همیشه سرش را پایین انداخته بود و فقط نگاه های ریز و موشکافانه جمعیت او را می پایید. (عیون اخبار الرضا(علیه السلام) ج2 ص149)
شرمساری
ترس همه وجودش را فرا گرفته بود و در عین ناباوری سرخ شده بود. من هم از او متعجب تر، امام را نگاه می کردم. باید به آرامش او هنگام شرفیابی به محضر امام شک می کردم و با دقت او را وارسی می کردم. مرد تا لب باز کرد سئوالش را بپرسد، امام فرمود: جواب سئوالت شرط دارد، اگر برایت قانع کننده بود چاقویی را که در آستین لباست مخفی کرده ای کنار بگذار. مرد حرف های امام را خوب به گوش سپرد. وقتی که امام فرمود من خلافت را قبول کردم چون تنها جانشین پیامبرم! آیا کفر اینها بدتر است یا کفر پادشاه مصر و درباریانش به یوسف؟ سرش را از شرم پایین انداخت. آقای من! حق با شماست. شهادت می دهم که تو پسر پیامبر و خلیفه شایسته ای. (بحار الانوار ج49 ص56)
سنت نبوی
مأمون روی تخت جابه جا شد. صدایش در امارت پیچید. لرزه بر تن همه افتاد. بر گردانیدش، گفتم برگردانیدش. این را گفت و زیر لب ناسزا گفت. خبر آوردند امام رضا(علیه السلام) پا برهنه آمده و همه مانند او به دنبالش راهی شدند و مدام الله اکبر، همه فضا را آکنده بود و جمعیت بیشتر و بیشتر می شد. آخر امام گفته بود من به شیوه خودم نماز عید فطر را اقامه می کنم مثل محمد صلی الله علیه و آله مثل علی (علیه السلام). مأمون حالا برایش روشن شده بود سنت محمد و علی یعنی همین. (بحار الانوار، ج49)
رنجش
باید دلش را به دست می آوردم. چه حرف بدی زدم، حضرت را ناراحت کردم و رنجاندم. خداوند از گناهانم نمی گذرد، باید زبان به دندان می گرفتم. گوشها را به کلام امام تیز کردم که می فرمود: خدای ما یکی است و پدر و مادرمان هم یکی، اجر و ثواب هم که به اعمال خوب و درست است. یکی نبود به من بگوید، آخر مرد حسابی چرا پیشنهاد دادی که سفره خدمتکاران از سفره امام جدا باشد؟ آن هم همراه امامی رئوف. (کافی ج 8 ص 230)
مکر مأمون
با حالت افسرده، دکمه های لباس خود را باز کرد و در جایگاهش نشست. اعلام سوگواری و عزا کرد. بعد با پای برهنه به سوی اتاق حضرت حرکت کرد تا جریانی را که خودش طراحی کرده بود، ببیند. وارد شد. با لرزشی که اندامش را فرا گرفته بود، از اتاقش بیرون آمد و گفت: چه کسی در محراب مشغول نماز و دعاست؟ بروید مطمئن شوید. خبر به او رسید که امام رضا (علیه السلام) در حال نیایش است. دیوانه وار عربده کشید همچنان که می اندیشید غلامانی که اجیر کرده بود، حضرت را با شمشیرهای برهنه تکه تکه نکرده اند. نمایشی که باید اجرا می کرد نافرجام ماند. مأمون دیوانه وار خودش را به این در و آن در می زد. امام در پاسخ آنان که علت این جریان را جویا شدند، فرمود: حیله و مکر آنها نسبت به ما کارساز نخواهد بود تا زمانی که اجل و مهلت الهی فرا رسد. (عیون اخبار الرضا، ج2، ص 214، حکایت 22)
سائل خراسانی
دستشان را از لای در دراز کردند. متعجب از کار حضرت گفتم: چرا این گونه این مرد خراسانی را کمک می کنید؟ سکه های طلا در دستان پینه بسته مرد، خودنمایی میکرد. حضرت فرمود: بگیر و برو. دوباره سئوال کردم چرا؟ مگر خوش نداشتید او را ببینید، مگر خطاکار بود، چه گناهی از او سر زده بود که دوست نداشتید چشم در چشمانش بیندازید؟ حضرت با طمانینه نگاهم کرد و آرامتر فرمود: نه! اگر آن مرد درمانده مرا می دید به خاطر کمک من به خودش خجالت زده می شد. چقدر ساده بودم، چه پرسش خامی! از خودم شرمنده شدم، سرم را پایین انداخته و سکوت کردم. (کافی ج4 )
حجت خدا
اباصلت جوابش را گرفت و مانند همیشه شگفت زده در محضر مبارک امام (علیه السلام) درس می گرفت. خودم شنیدم که در مناظره با دانشمندان و بزرگان ادیان چه طور با هر کس مثل خودش حرف زد و گویش هر کس را می دانست. این همه علم و حلم، همه را مبهوت کرده و به فکر فرو برده بود. اباصلت یادداشت می کرد و امام میفرمود: ای اباصلت! من حجت و راهنمای خدا بین بندگان او هستم. چه طور می شود کسی حجت خدا بین آفریدگانش باشد اما زبان آنان را نداند؟! (مناقب آل ابی طالب، ج 4،)
پاسخ
طواف که کردند آرام گوشه ای نشستند. چقدر محو وقار و بزرگی اش می شوی... خیلی از شهادت امام کاظم (علیه السلام) نگذشته بود، یک عده شیعه، واقفیه شده بودند و عده ای دیگر به امامت علی بن موسی معتقد. شک همه وجودم را فرا گرفته بود که نکند مانند آن زمان که عده ای زیدیه و عده ای امامت امام باقر(علیه السلام) را پذیرفتند، راه را به خطا رفته باشم. من می دیدمش آرام گوشه ای نشسته، چقدر شادمان بودم از اینکه حج را با امام (علیه السلام) به جا می آوردم. اما همچنان دودلی وجودم را فراگرفته بود. امام بلند شدند و از کنارم عبور کردند، نگاهی به سراپای من کرده و فرمودند: به خدا سوگند، آن کسی که باید از او پیروی کنی، منم. چقدر خجالت زده بودم. سرم را پایین انداختم. حج امسال جوابم را داده بود بی آنکه به زبان آورده باشم. حضرت پاسخ شک مرا دادند. (عیون اخبارالرضا، ج2،ص217)
حق برادر مؤمن
مردم حاضر در حمام با عصبانیت به طرف من آمدند. دستپاچه و با صدای بلند، توبیخم کردند. تو خجالت نمی کشی ای مرد؟! بخار، همه جا را فرا گر فته بود.
معنی کارشان را نفهمیدم. پشتم را چه خوب کیسه می کشید. حالا دیگر مردی عصبانی روبه رویم ایستاده بود و دو نفر دیگر هم به او ملحق شده بودند. از تعجب دهانم باز مانده بود. جریان از چه قرار است؟ برادران من! چه شده؟ من هنوز لب باز نکردم که یکی گفت می دانی ایشان که هستند؟ علی بن موسی الرضا. خشکم زد. چقدر بی ادبی کرده و نادان بودم که دادم ایشان مرا کیسه بکشد! من عذرخواهی می کردم و ایشان آرام به کارشان ادامه دادند. در همان حال فرمودند: عذر خواهی چرا؟ حق برادر مؤمن بیشتر از اینهاست. (بحار الانوار، جلد 49،ص 99)
چشمه
امام رضا(علیه السلام) در نیشابور، به محله فوزا رفت. در آنجا حمامی وجود داشت و چشمه آبی، ولی آب آن اندک بود. آن حضرت تصمیم به لای روبی و بازسازی آن چشمه گرفت. مقنیان را طلبید و به آنها دستور پاک سازی و بازسازی چشمه را داد.
آب چشمه زیاد شد. آنگاه حضرت دستور داد. در کنار چشمه حوضی ساختند. از آن چشمه، آب به داخل حوض می ریخت. حضرت رضا(علیه السلام) به میان حوض رفت و غسل کرد. سپس کنار آن حوض نماز خواند و همین کار برای مردم، سنت شد. از آن پس، می آمدند و در آن حوض غسل می کردند. سپس درکنار آن نماز می خواندند و دعا می کردند تا خداوند نیازهایشان را بر آورد و بر نعمت هایشان بیفزاید. مردم تا به امروز کنار آن چشمه می روند.
اوج فروتنی
اباصلت گوید: در سفر امام رضا(علیه السلام) به خراسان، با او همراه بودم روزی همه را بر سر سفره فراخواند و غلامان او با هر نژاد و رنگی، آمدند و بر سر سفره نشستند. به او گفتم: فدایت شوم! آیا بهتر نیست برای اینها سفره ای جداگانه گسترده شود؟ امام فرمود: خاموش باش! خدای همه یکی است و همه از یک پدر و مادریم [پس تفاوت و تبعیضی نیست] و پاداش هرکس بسته به کردار اوست. همچنین، شخصی به نام یاسر خادم می گوید: چون حضرت رضا(علیه السلام) در خانه بود، همه حشم خود از کوچک و بزرگ را نزد خود جمع می کرد و با ایشان سخن می گفت و با ایشان انس می گرفت و آنها را با یکدیگر انس می داد. آن حضرت چنان بود که هرگاه بر خوان طعام می نشست، هیچ کوچکی و بزرگی نبود، حتی میر آخور و حجام را، مگرآنکه او را با خودش سرسفره اش می نشاند. آن حضرت می فرمود: اگر گاهی بالای سر شما ایستاده بودم و غذا می خوردید، بر نخیزید تا سیر شوید!
شجاعتی آمیخته با توکل به خدا
صفوان بن یحیی می گوید: چون امام موسی بن جعفر(علیه السلام) در گذشت و علی بن موسی الرضا(علیه السلام)، امر امامت و خلافت خود را آشکار ساخت، به حضرت عرض شد: شما امر بزرگ و خطیری را اظهار داشته اید و ما از این ستمگر، هارون الرشید بر شما می ترسیم؛ چرا که از شمشیر او خون می چکد! امام رضا(علیه السلام) فرمود: او هرچه بکوشد، بر من راهی پیدا نخواهد کرد. گفتار پیامبر اکرمصلی الله علیه و آله به من نیرو و جرئت می بخشد که فرمود: اگر ابوجهل توانست مویی از سر من کم کند، بدانید من پیامبر نیستم و من به شما می گویم: اگر هارون توانست مویی از سر من کم کند، بدانید که من امام نیستم!
نمونه هایی از برخوردهای امام با مردم
اگر توبه نمایند، نجات یابند؟! روزی یکی از منافقین به امام رضا عرضه داشت : بعضی از شیعیان و دوستان شما خمر (شراب مست کننده) می نوشند؟! حضرت فرمود: بعضی از اصحاب رسول اللّه نیز چنین بودند. منافق گفت : منظورم از نبیذ، آب عسل نیست؛ بلکه منظورم شراب مست کننده است. ناگاه حضرت با شنیدن این سخن، عرق بر چهره مبارک‌اش ظاهر شد و فرمود: خداوند کریم تر از آن است که در قلب بنده مؤمن علاقه به خمر و محبّت ما اهل بیت رسالت را کنار هم قرار دهد و هرگز چنین نخواهد بود. سپس حضرت لحظه ای سکوت نمود؛ و اظهار داشت:
اگر کسی چنین کند؛ و نسبت به آن علاقه نداشته باشد و از کرده خویش پشیمان گردد (توبه کند)، در روز قیامت مواجه خواهد شد با پروردگاری مهربان و دلسوز، با پیغمبری عطوف و دل رحم ، با امام و رهبری که کنار حوض کوثر می باشد؛ و دیگر بزرگانی که برای شفاعت و نجات او آمده اند. ولیکن تو و امثال تو در عذاب دردناک و سوزانِ برهوت گرفتار خواهید بود .
حفظ آبرو در سخاوت
مرحوم کلینی و برخی دیگر از بزرگان حکایت نماید: روزی از روزها، در مجلس آن حضرت در جمع بسیاری از اقشار مختلف مردم حضور داشتم، که پیرامون مسائل حلال و حرام از آن حضرت پرسش می کردند و حضرت جواب یکایک آنها را به طور کامل و فصیح بیان می فرمود. در این میان ، شخصی بلند قامت وارد شد؛ و پس از ادای سلام، حضرت را مخاطب قرار داد و اظهار داشت : یاابن رسول اللّه! من از دوستان شما و از علاقه مندان به پدران بزرگوار و عظیم الشّاءن شما اهل بیت می‌باشم؛ و اکنون مسافر مکّه معظّمه هستم، که پول و آذوقه سفر خود را از دست داده ام؛ و در حال حاضر چیزی برایم باقی نمانده است که بتوانم به دیار و شهر خود بازگردم. چناچه مقدور باشد، مرا کمکی نما تا به دیار و وطن خود مراجعت نمایم؛ و چون مستحقّ صدقه نیستم، هنگام رسیدن به منزل خود آنچه را که به من لطف نمائید، از طرف شما به فقراء، در راه خدا صدقه می دهم.
حضرت فرمود: بنشین، خداوند مهربان، تو را مورد رحمت خویش قرار دهد و سپس مشغول صحبت با اهل مجلس گشت و پاسخ مسئله های ایشان را بیان فرمود. هنگامی که مجلسِ بحث و سئوال و جواب به پایان رسید و مردم حرکت کرده و رفتند، من و سلیمان جعفری و یکی دو نفر دیگر نزد حضرت باقی ماندیم .
امام فرمود: اجازه می دهید به اندرون روم؟ سلیمان جعفری گفت : قدوم شما مبارک باد، شما خود صاحب اجازه هستید. بعد از آن، حضرت از جای خود برخاست و به داخل اتاقی رفت؛ و پس از آن که لحظاتی گذشت، از پشت در صدا زد و فرمود: آن مسافر خراسانی کجاست؟ شخص خراسانی گفت : من اینجا هستم. حضرت دست مبارک خویش را از بالای در اتاق دراز نمود و فرمود: بیا، این دویست درهم را بگیر و آن را کمک هزینه سفر خود گردان و لازم نیست که آن را صدقه بدهی. پس از آن، فرمود: حال، زود خارج شو، که همدیگر را نبینیم. چون مسافر خراسانی پول ها را گرفت، خداحافظی کرد و سپس از منزل حضرت بیرون رفت، امام از آن اتاق بیرون آمد و کنار ما نشست. سلیمان جعفری اظهار داشت : یاابن رسول اللّه! جان ما فدایت باد، چرا چنین کردی و خود را مخفی نمودی؟! حضرت فرمود: چون نخواستم که آن شخص غریب نزد من سرافکنده گردد و احساس ذلّت و خواری نماید. سپس در ادامه فرمایش خود افزود: آیا نشنیده ای که پیامبر فرمود: هرکس خدمتی و یا کار نیکی را دور از چشم و دید دیگران انجام دهد، خداوند متعال ثواب هفتاد حجّ به او عطا می نماید؛ و هرکس کار زشت و قبیحی را آشکارا انجام دهد، خوار و ذلیل می گردد.
کمک امام و مرد طلبکار
مردی از دودمان ابورافع آزاد کرده رسول خداصلی الله علیه و آله مبلغی پول از من طلب داشت و آن را از من می‌خواست و اصرار میکرد که طلبش را بپردازم ولی من پول نداشتم تا قرضم را ادا کنم. نماز صبح را در مسجد رسول خداصلی الله علیه و آله در مدینه خواندم، سپس حرکت کردم که به حضور حضرت رضا (علیه السلام) که در آن وقت در عریض (یک فرسخی مدینه) تشریف داشت، بروم. همین که نزدیک در خانه آن حضرت رسیدم دیدم او سوار بر مرکبی است و پیراهن و ردایی پوشیده (و می‌خواهد به جایی برود) تا او را دیدم، شرمگین شدم (که حاجتم را بگویم) وقتی آن حضرت به من رسید، ایستاد و به من نگاه کرد و من بر او سلام کردم. با توجه به اینکه ماه رمضان بود (و من روزه بودم) به حضرت(علیه السلام) عرض کردم: دوست شما فلان مبلغی از من طلب دارد به خدا مرا رسوا کرده و من مالی ندارم که طلب او را بپردازم.
غفاری می‌گوید: من پیش خود فکر می‌کردم که امام رضا (علیه السلام) به او دستور دهد که (فعلا) طلب خود را از من مطالبه نکند، با توجه به اینکه به امام (علیه السلام) نگفتم که او چقدر از من طلبکار ا ست و از چیز دیگر نیز نامی نبردم. امام رضا (علیه السلام) (که عازم جایی بود) به من فرمود بنشین(و در خانه باش) تا بازگردم. من در آنجا ماندم تا مغرب شد و نماز مغرب را خواندم و چون روزه بودم ، سینه‌ام تنگ شد. می‌خواستم به خانه‌ام بازگردم، ناگهان دیدم امام رضا(علیه السلام) آمد و عده‌ای از مردم در اطرافش بودند و در خواست کمک از آن بزرگوار می‌کردند و آن حضرت به آنان کمک میکرد سپس وارد خانه شد،
پس از اندکی از خانه بیرون آمد و مرا طلبید، برخاستم و با آن حضرت وارد خانه شدیم، او نشست و من نیز در کنارش نشستم و من از ابن مسیب امیر مدینه سخن به میان آوردم و بسیار می‌شد که من درباره ابن مسیب نزد آن حضرت سخن می‌گفتم، وقتیکه سخنم تمام شد، فرمود: به گمانم هنوز افطار نکرده‌ای؟ عرض کردم : آری. غذایی طلبید و جلوی من گذارد و به غلامش دستور داد که با هم آن غذا را بخوریم، من و آن غلام از آن غذا خوردیم، وقتی که دست از غذا کشیدم، فرمود: تشک را بلند کن و آنچه در زیر آن است برای خود بردار. تشک را بلند کردم و دینارهایی دیدم، آنها را برداشتم و در جیب خود گذاردم. سپس امام به چهار نفر از غلامان خود دستور داد که همراه من باشند تا مرا به خانه‌ام برسانند. به امام عرض کردم: فدایت گردم! قراولان ابن مسیب امیر مدینه در راه هستند و من دوست ندارم آنان مرا با غلامان شما بنگرند. فرمود: راست گفتی، خدا تو را به راه راست هدایت کند، به غلامان فرمود: همراه من بیایند و هرکجا که من خواستم برگردند. غلامان همراه من آمدند، وقتی که نزدیک خانه‌ام رسیدم و اطمینان یافتم، آنان را برگرداندم، سپس به خانه‌ام رفتم (شب بود) چراغ خواستم، چراغ آوردند به دینارها نگاه کردم، دیدم 48 دینار است و آن مرد طلبکار، 28 دینار از من طلب داشت و در میان آن دینارها، یک دینار بود که می‌درخشید آن را نزدیک نور چراغ بردم دیدم روی آن با خط روشن نوشته است: آن مرد، 28 دینار از تو طلب دارد، بقیه دینارها مال خودت باشد. سوگند به خدا! خودم نمی‌دانستم (و فراموش کرده بودم) که او چقدر از من طلب دارد.
بخش 16 : درگیری های کلامی و فلسفی در عصر امام رضا(علیه السلام)
از زمانی که انحراف در سقیفه بنی ساعده شکل گرفت و مسیر مدیریت جامعه اسلامی از نظام خلافت ولایی انتصابی به خلافت انتخابی اصحاب حل و عقد و سپس انتصاب یک نفره و شش نفره و در نهایت خلافت سلطنتی تبدیل شد، اولیای الهی از مدیریت جامعه کنار گذاشته شدند. از این رو به سبب فقدان ارتباط مستقیم میان جامعه اسلامی با مدیریت الهی، مشکلات فکری و رفتاری بسیاری پدید آمد.
از آنجایی که امت اسلام در این دوره قایل به پایان ارتباط آسمان و زمین شدند، اعتقاد به تفویض در میان ایشان تقویت شد و خود مدیریت جامعه را به دست گرفتند و خواستند تا براساس اجتهادات خود عمل کرده و جامعه را مدیریت کنند.
لذا شکل جدیدی از مدیریت در امت شکل گرفت که روز به روز از نصوص الهی دور شدند؛ چرا که توانایی درک و فهم نصوص برای تطبیق و یا استنباط را نداشتند و در میان ناسخ و منسوخ، مطلق و مقید، عام و خاص، مجمل و مبین در نصوص سرگردان شدند و نتوانستند حکم واقعی را دریابند. .
نتیجه چنین سلوک سیاسی- اجتماعی در امت آن شد که در عقاید و احکام گرفتار تشتت آراء شوند و در بسیاری از حوادث و موضوعات جدید نتوانند به یک رأی برسند و انسجام رویه و هدف را حفظ کنند.
پرسش های جدید که پس از ارتباط با جوامع دیگر پدید آمده بود، پاسخ هایی را می طلبید که نخبگان نمی توانستند براساس آیات پاسخی بدان دهند. از سوی دیگر، هرکسی برای منافع مادی خود دست به جعل و وضع حدیث می زد و آن را به پیامبرصلی الله علیه و آله نسبت می داد. از این رو، برخی برای مقابله و یا محدود سازی اهل بیت(علیه السلام) اقدام به حذف حدیث از دایره منابع و مراجع اسلامی کردند و به قرآن بسنده نمودند.
محدودیت در نقل حدیث و بهره برداری از آن در پاسخ گویی به پرسش ها موجب شد تا با فقر شدید علمی مواجه شوند؛ چرا که قرآن قطعی الصدور است ولی چنانکه قرآن خود گویاست؛ بسیاری از مسائل در قرآن به گونه ای است که نمی توان به سادگی جز از راه تدبر (نساء، 82) و با بهره گیری از راسخون (آل عمران7) و اهل ذکر (نحل، 43، انبیاء7) به حقیقت آن رسید؛ چرا که گاه نیازمند فهم عام و خاص و مطلق و مقید و یا امور دیگری است که آن را از حالت دلالت قطعی خارج می کند.
اهل بیت(علیهم السلام) که مفسران قرآن بودند دراین دوره کنار گذاشته شده و اصولاً به سبب مقاصد سیاسی نادیده گرفته شده بودند. پس جامعه در فقر کامل به سر می برد و می بایست از راه های دیگر به حوادث جدید و پرسش های نوشونده پاسخ دهد. اینگونه است که نخست هرج و مرج فقهی پدیدار شد؛ چرا که جامعه نیازمند قوانین جدیدی بود، به سبک ارتباط با جوامع دیگر تحمیل می شد. هرج و مرج در قانون و فقه موجب شد تا تشکیک های جدی نسبت به اصول پدیدار شود؛ زیرا جامعه اسلامی در این فضا نمی توانست از خود یک وحدتی را به نمایش بگذارد که برآیند امت است.
پس توده ها در باورها و عقاید خویش گرفتار نوعی تردید شدند. پاسخگویی به این پرسش های عقیدتی بویژه پس از نهضت ترجمه در دوران عباسی و ورود متون فلسفی و عرفانی از ایران و یونان و روم، خود موجب تشتت بیشتر شد و در هر حوزه ای چندین مکتب برای پاسخگویی به وجود آمد. اما پاسخ ها بیشتر از آنکه وضعیت را بهتر و روشن سازد بیشتر بر تاریکی و تیرگی فضا می افزود. .
در چنین فضایی امام رضا(علیه السلام) به حکم تکلیف و وظیفه الهی وارد می شود و بر آن است تا امت اسلام را از وضعیت هرج و مرج فکری و عملی رهایی بخشد. گزارش های تاریخی و روایی بسیار درباره جلسات گفتگوهای علمی و فلسفی و کلامی از آن حضرت (علیه السلام) با رهبران و مدعیان فلسفه و عرفان و کلام است که خود بیانگر فضای تشتت موجود در آن عصر بود.
این درگیری ها همواره در حوزه خصومت کلامی و در مدارس و مراکز علمی محدود نمی شد، بلکه به درگیری های فیزیکی و حذف یکدیگر نیز می انجامید. درگیری های میان پیروان مذاهب فقهی و کلامی که خون بی گناهان بسیاری از ریخته در کتب تاریخی گزارش شده. به عنوان نمونه در شهر ری درگیری میان پیروان مذاهب حنفی و شافعی مدت ها ادامه داشت و این شهر را از رونق تمدنی و شکوفایی اقتصادی انداخته بود. در بغداد و کوفه و مدینه و بصره هراز گاهی جنگ های سختی میان پیروان مذاهب پدید می آمد. محلات بغداد و... برپایه دسته بندی های مذاهب بود و تجاوز و آتش زدن خانه و ثروت دشمنان مذهبی امری عادی بود.
زمان امام رضا (علیه السلام) زمان اوج روآوری جامعه اسلامی به فلسفه و کلام و متون ترجمه شده فلاسفه یونان بود که عقیدهشناسان و دانشمندان زیادی در این زمینهها وجود داشتند، دکتر ابراهیم حسن مینویسد: زمانی که دولت عباسی روی کار آمد از آنجا که این دولت رو به پارسیان داشت عربان و پارسیان در پایتخت ایشان با هم اختلاط و آمیزش یافتند. و خلفا به دانستن علوم یونان و ایران رغبت نشان دادند «منصور» فرمان داده بود تا چیزی از کتابهای بیگانه را ترجمه کنند حنین بناسحاق بعضی از کتابهای سقراط و جالینوس را برای وی به عربی برگرداند ابن مقفع «کلیله» را به عربی درآورد و نیز کتاب «اقلیدس» را ترجمه کرد و جز ابنمقفع بسیاری دیگر از دانشمندان نیز در کار ترجمه متون به زبان فارسی شهرتی یافتند
مانند خاندان نوبختیان و حسن ابنسهل«وزیر مامون» و احمد ابنیحیی بلاذری «مؤلف فتوح البلدان» و عمرو ابنفرخان در دوران هارون ترجمه رواجی دیگر یافت، از بعضی از شهرهای بزرگ روم کتابهایی به تصرف وی افتاد و او گفت از کتابهای یونان هر چه بیشتر به دست آمد ترجمه کنند تشویقی نیز که برمکیان از مترجمان می‌کردند و ایشان را عطاهای خوب میدادند. در رواج ترجمه مؤثر بود خود مامون هم ترجمه میکرد او مخصوصا به ترجمه کتابهای یونانی و ایرانی علاقه داشت و کسانی را به «قسطنطنیه» فرستاد تا کتابهای کمیاب فلسفه و هندسه و موسیقی و طب را بیاورند. ابن ندیم می‌گوید: میان مامون و پادشاه روم نامههایی رد و بدل شد و از او خواست تا از علوم قدیم که در خزانه روم بود کتابهایی بفرستد و او پس از امتناع پذیرفت و مامون گروهی را که «حجاج ابنمطر» و «ابنطریق» و«سلما» سرپرست «دارالحکمة» از آن جمله بودند فرستاد تا از آن کتابها هر چه خواستند برگرفتند و چون نزد مامون بردند دستور داد تا آنها را به عربی برگردانند و آنان نیز این کار را کردند.
از طرف دیگر قبول ولایتعهدی از جانب امام رضا(علیه السلام) به دلائلی که در محل خویش بیان شد موجب شهرت و رویارویی حضرت با مکاتب و ادیان مختلف در سطحی گسترده گشت.
البته آنچه از روایات استفاده می‌شود این است که مامون این مناظرات را جهت درهم شکستن شخصیت علمی امام و در نتیجه بیاعتمادی شیعیان به امام خودشان تربیت می‌داد. چنانکه مامون به «سلمان مروزی» متکلم معروف خراسان گفت: انما وجهت الیک لمعرفتی بقوتک و لیس مرادی الا ان تقطعه عن حجة واحدة فقط بدین جهت به تو پیشنهاد مناظره دادم که قوت علمی ترا میشناسم و قصد من جز این نیست که در یکی از استدلالها راه را بر او ببندی.
اما برخلاف نظر مامون جلوههای علمی امام(علیه السلام) بیشتر میگشت و شایستگی اهل بیت پیامبرصلی الله علیه و آله بر مردم و دانشمندان آشکارتر می‌شد.
چنان که خود امام(علیه السلام) به «نوفلی» فرمود: فاذا قطعت کل صنف و دحضتحجته و ترک مقالته و رجع الی قولی علم المامون ان الموضع الذی هو بسبیله لیس بمستحق له هنگامی که بر هر گروهی راه استدلال را بربندم و استدلالشان را باطل کنم، مامون خواهد فهمید که شایستگی آن جایگاه که انتخاب کرده است ندارد.
جایگاه و اهمیت عقل و وحی از منظر امام رضا (علیه السلام)
امام علی بن موسی رضا(علیه السلام) در زمانی می زیست که مکاتب و گروه های کلامی و فلسفی رشد بسیاری یافته بود. مأموران عباسی در ایجاد چنین فضایی نقش بسیاری داشت؛ چرا که این مکاتب مردم را سرگرم می کرد و مردم را از سیاست و سیاست ورزی دور می ساخت و امکان نفس کشیدن طاغوتها را فراهم می آورد.
همانطوری که در زمان امامان باقر و صادق (علیه السلام) مکاتب فقهی رشد بسیاری یافته و ده ها بلکه صدها مذهب فقهی در جهان اسلام پدیدار شده بود، در عصر امام رضا(علیه السلام) نیز مکاتب فلسفی و کلامی پرسش ها و شبهات زیادی را در اذهان مردم ایجاد می کرد، امام (علیه السلام) وظیفه و تکلیف خود می دانست تا راهنمای مردمان شود.
معیارها و ملاک‌های برتری در جوامع امروزی با عصر امام رضا(علیه السلام)
امروزه با توجه به رشد و توسعه جوامع انسانی، گفتار و اندیشه و عمل انسان‌ها نیز متحول شده؛ به طوری که هر شخص در زندگی خود، معیارها و ملاک‌های مختلفی را بکار می‌گیرد. از جمله این معیارها، معیار برتری افراد نسبت به یکدیگر است که با شاخص‌هایی چون پول و ثروت، زیبایی و آراستگی، شهرت، قدرت و... سنجیده می‌شوند
این معیارها بر اساس فرهنگ امروزی شکل گرفته. حال در پژوهش کوتاه می‌خواهیم معیارها و ملاک‌های برتری در جوامع امروزی را با عصر امام رضا(علیه السلام) مقایسه کنیم. در اندیشه اسلامی، ارزش برای عمل انسان است و آدمیان ساخته دست خویش هستند؛ لذا انسان با عمل و کاری که انجام می‌دهد سنجیده می‌شود، برتری می‌یابد و به سعادت می‌رسد. هیچ‌گاه عوامل بیرونی چون خانواده و نیاکان و روابط اجتماعی در ساختن و شدن انسان‌ها نقشی ندارند. بنابراین هیچ‌کس به این خاطر که از خانواده‌ای ویژه است (حتی از خاندان پیامبران و امامان) یا در گروه خاصی قرار می‌گیرد یا به طبقه برتر اجتماعی پیوند دارد یا... نمی‌تواند دل خوش کند و دست از کار و کوشش بردارد.
این شیوه تفکر اسلامی نیست که فردی تنها با تکیه بر همین عوامل، سرانجامی نیک را برای خود انتظار داشته باشد و در این دنیا هم خود را برتر از دیگران بداند. لذا اسلام به ما می‌آموزد که تنها سکوی پرش انسان، عمل و کوشش خود اوست. پیشوایان راستین ما همواره در تعالیم خویش مردم را با این اصل آشنا کرده‌اند و حتی به افراد خانواده خود آموزش داده‌اند که به شرافت‌ها و ارزش‌های خانوادگی تکیه نکنند، از پارسایی و نیکوکاری دست برندارند و برای خود اسطوره‌ای خیالی نسازند. امام رضا(علیه السلام) نیز چنین بود و انسان‌ها را با تقوا و عمل الهی و انسانی می‌سنجید. او میان سیاه و سفید، فقیر و غنی و گروه‌ها و طایفه‌های مختلف از هر اصل و نسبی، فرق نمی‌گذاشت و برتری را تنها در تقوا، خدا باوری راستین و عمل شایسته می‌دانست.
روزی مردی به امام‌رضا(علیه السلام) گفت: به خدا سوگند در روی زمین از نظر نیاکان و نسب، کسی از تو شریف‌تر نیست. امام(علیه السلام) فرمود: تقوا، این شرف را به آنان داد و اطاعت خداوند، ایشان را بدان بهره‌مند گردانید. دیگری عرض کرد: به خدا سوگند، تو بهترین مردم هستی. فرمود: ای مرد! سوگند مخور؛ بهتر از من کسی است که از من تقوایش نسبت به خداوند متعال بیشتر است و اطاعتش افزون‌تر. به خدا سوگند، این آیه منسوخ نشده ...وَ جَعَلناکُم شُعُوباً وَ قَبایلَ لِتَعارَفُوا اِنَّ اَکرَمَکُم عِندَ اللّهِ اتقاکُم ... ما شما را قبائل مختلف قرار دادیم تا شناخته شوید به آن نام‌ها، لکن گرامی‌ترین شما نزد خداوند، متقی‌ترین و پرهیزگارترین شماست.
نعمت زیارت
حضرت آیت الله العظمی بهجت (ره) در فرمایشات خود در باره حضرت امام رضا (علیه السلام) و دلیل بیشتر بودن کرامات ضریح آن حضرت نسبت به امام حسین (علیه السلام) وقایعی را نقل کرده‌اند : آقایی می‌گفت: عریضه ای به خدمت امام رضا (علیه السلام) در باره سه حاجت از جمله تشرف به خدمت حضرت ولی عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) نوشتم و پشت در ضریح انداختم. شب آخر اقامت ما در مشهد و یا یک شب جلوتر از آن، برای نماز صبح به حرم مشرف شدم. هنگامی که می‌خواستم وارد حرم شوم، در میان ازدحام جمعیت به حدی که ممکن نبود کسی به راحتی داخل حرم شود و عده‌ای به زحمت وارد و عده‌ای خارج میشدند. ناگاه چشمم افتاد به آقایی جلیل و نورانی که تشریف میآورد... آن همه ازدحام، گویی برای ایشان خلوت بود و از وسط آن همه جمعیت به آرامی و راحتی جلو میآمد. تا اینکه وقتی به من رسید، گویا به من سلام کرد و فرمود: أَنَا ابْنُهُ، أَنَا ابْنُهُ. من پسر او هستم، من پسر او هستم.
همین طور این جمله را تکرار میکرد. بعد فرمود لا تُعَلِّمُوهُمْ، فَهُمْ أَعْلَمُ مِنْکُمْ چیزی به آنان (ائمه علیهم السلام) یاد ندهید، زیرا آنان از شما داناترند. بعد به حرم تشریف برد. آن آقا می‌گفت: از اینکه کاغذ عریضه به داخل انداخته بودم و نیز از آن همه نورانیت و جلالت، همچنین از اینکه در میان آن همه جمعیت و ازدحام به راحتی حرکت مینمود، و از اینکه فرمود أَنَا ابْنُهُ فهمیدم که ایشان، حضرت حجت ارواحنا فداه هستند. همچنین حضرت آیت الله بهجت(ره) می‌فرمودند: حرم مطهر حضرت امام رضا (علیه السلام) نعمت بزرگ و گرانقدری است که در اختیار ایرانی‌هاست. عظمتش را خدا می‌داند، به حدی که امام جواد (علیه السلام) می فرماید: زیارت پدرم امام رضا (علیه السلام) از زیارت امام حسین (علیه السلام) افضل است، زیرا امام حسین (علیه السلام) را عامه و خاصه زیارت می کنند، ولی پدرم را جز خاصه (شیعیان دوازده امامی) زیارت نمی کنند. لذا کرامات از ضریح آن حضرت بیشتر از ضریح امام حسین ظاهر می شود. بنابراین، ایرانی ها باید نعمت حرم حضرت امام رضا (علیه السلام) که زیارت آن برایشان فراهم است، مغتنم بشمارند.
اشخاصی در مشاهد مشرفه به امامی که صاحب ضریح است سلام کرده و جواب سلام را شنیده اند. شخصی گفته است: هر وقت برای زیارت حضرت امام رضا (علیه السلام) به مشهد مشرف می شوم (شاید در هر سال یک زیارت بیشتر نمی کرده است) در هر بار در زیارت اول، با وجود ازدحام جمعیت، تا ضریح راه برایم باز می شود. به ضریح نزدیک می شوم و زیارت می کنم، و حضرت رضا (علیه السلام) خرجی راه و حتی مقداری پول برای خرید سوغات را نیز به من می دهند. در خانه ای که ما در مشهد بودیم نیز علویه ای بود که می گفت: هر وقت که برای زیارت به حرم می روم، برای من هم راه به سوی بوسیدن ضریح و دست کشیدن بر آن باز می شود.
عیون اخبارالرضا، شیخ صدوق
منتهی الاآمال، شیخ عباس قمی
منتخب میزان الحکمه ری شهری
شیعه در اسلام علامه طباطبایی
پرسش و پاسخ در محضر علامه طباطبایی
اصول کافی بحارالانوار
تدوین و تهیه : محمود زارع پور
ادامه
http://m5736z.blog.ir/post/Reza3
http://m5736z.blog.ir/post/REZA
http://m5736z.blog.ir/post/selseltzahb
به نام خدا
مطالب جمع آوری شده در زمینه های مفاهیم قرآنی و تاریخی
از سال 1354 و بارگذاری آن در سال 1380 در سایت
تاریخی فرهنگی قرآنی
و از سال 1393 به تدریج بعضی از مقالات تبدیل به کتاب شده
و به حول قوه الهی در مهر سال 1399 به 40 جلد کتاب رسیده است.
نام : محمود زارع پور متولد تهران محله قلهک شمیران 1336
کارشناسی علوم قرآن و دینی ، دبیر و 25 سال مدیریت مدرسه
