شیوه «واقعگرایى پویا» در قصّه هاى قرآن
قرآن در نقل واقعیّات، شیوه بازتابش واقعیّت ها را در پیش گرفته است، امّا نه به گونه اى سُربى و جامد و بى روح، بلکه بازتابشى که در عین صفا و نابى، ساکت را گویا، جامد را پویا، و عمق حقایق را روشن سازد. کسى که خوب در قرآن نظر کند مى بیند که کلام آن دو گونه دلالت دارد: یکى دلالت آشکار که تصویر ساکت واقعیّت است، و دیگرى دلالتى فراتر از ظاهر که خود مراتبى دارد و افق در افق از حقایق پنهان پرده برمى دارد.
نمونه این بازتابش در قصّه داوود
وَ هَلْ اَتئکَ نَبَؤُا الْخَصْمِ اِذْ تَسَوَّرُوا الْمِحْرابَ. اِذْ دَخَلُوا عَلى داوُدَ فَفَزِعَ مِنْهُمْ قالُوا لا تَخَفْ خَصْمانِ بَغى بَعْضُنا عَلى بَعْض فَاحْکُمْ بَیْنَنا بِالْحَقِّ وَ لا تُشْطِطْ وَ اهْدِنآ اِلى سَوآءِ الْصِّراطِ. اِنَّ هذا اَخى لَهُ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ نَعْجَةٌ وَ لِىَ نَعْجَةٌ واحِدَةٌ فَقالَ اَکْفِلْنیها وَ عَزَّنى فىِ الْخِطابِ. قالَ لَقَد ظَلَمَکَ بِسُؤالِ نَعْجَتِکَ اِلى نِعاجِه وَ اِنَّ کَثیرًا مِنَ الْخُلَطاءِ لَیَبْغى بَعْضُهُمْ عَلى بَعْض اِلاَّ الَّذینَ امَنوا وَ عَمِلُواالْصّالِحاتِ وَقَلیلٌ ما هُمْ وَ ظَنَّ داوُدُ اَنَّما فَتَنّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ و خَرَّ راکِعاً وَ اَنابَ . فَغَفَرْنا لَهُ ذلِکَ و إِنَّ لَهُ عِنْدَنا لَزُلْفى وَ حُسْنَ مَـاب . یا داودُ اِنّا جَعَلْناکَ خَلیفَةً فِى الاَرْضِ فَاحْکُمْ بَیْنَ الْنّاسِ
بِالْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوى فَیُضِلَّکَ عَنْ سَبیلِ اللهِ اِنَّ الَّذینَ یَضِلُّونَ عَنْ سَبیلِ اللهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدیدٌ بِما نَسُوا یَوْمَ الْحِسابِ (سوره صاد 21 تا 26)
رسیدست آیا ترا مصطفى ؟ از آن دو فرشته حکایت ز ما؟
که از روى محراب چون دو عدو بگشتند وارد به درگاه او
هراسان بگردید داود سخت چو وارد بگشتند آن دو به تخت
بگفتند بر او نورزى تو بیم که ما دو نفر دشمنان همیم
براندیم بر یکدگر بس ستم تو بر ما بحق حکم مى ساز هم
نباشى طرفدار هرگز ز کس ره راست بر ما تو بنما و بس
مرا این برادر که نزدت رسد بسى میش دارد، یکى کم ز صد
نَوَدْنُه، عدد میش دارد بدست و لیکن مرا میش یک رأس هست
بگفتست بر من به قهرى فزون که آن میش را هم به من ده کنون
چو بشنید داود زیشان خطاب بدین گونه بگشاد لب بر جواب
که این مرد بر تو ستم رانده است که آن میش را از تو بستانده است
شریکان چه بسیار از مکر و شر تعدى نمایند بر یکدگر
مگر مؤمنان به پروردگار که صالح مرامند و پرهیزکار
که این گونه اشخاص خیلى کمند که هرگز نیفتند اندر کمند
بفهمید داود از این بیان نمودست ایزد ورا امتحان
در آن حال از آن سخنها و کار طلب کرد آمرزش از کردگار
تواضع کنان سوى رب بازگشت خدا نیز از کار او درگذشت که داود را عزت و منزلت زیادست و هم هست خوش عاقبت تو داود این را بدان که خدا خلیفه نمودست اینک تو را
که روى زمین حکم رانى به داد چو در بین مردم نزاعى فتاد
نپوئى بدنبال نفس و هوى که دورت نماید ز راه خدا
کسانى که از راه رب غفور بگشتند گمراه و ماندند دور
چو از یاد بردند روز حساب ببینند روز جزا بس عذاب
در این آیات، نخست، اشاره اى است پنهان به این که داوود کارى کرده بوده که بر پیامبران روا نیست، امّا در این آیات، به آن کار پرداخته نمى شود، زیرا در این قصّه از نقل آن غرضى حاصل نمى گردد.
آن گاه، به نقل یک واقعه، همان گونه که هر چشمى آن را مى بیند، مى پردازد: دو طرفِ دعوا از دیوار، و نه از در، بر داوود وارد مى شوند. و او از این ورود غیر معمول و ناگهانى بیم زده مى شود. آن دو بیم داوود را مى زدایند و قصّه خود را باز مى گویند.
این، ظاهر کلمات است که واقعیّت خالص را باز مى تابانَد. امّا در وراى این واژه ها، حقایقى دیگر نهفته اند که با تأمّل و تدبیر، کشف مى شوند. تَسَوَّرُوا الْمِحْرابَ اشاره به ناآرامى مملکت در آن برهه دارد و فَفَزِعَ مِنْهُمْ از اختلال نظام پرده برمى دارد، به گونه اى که یک قاضى از ورود دو طرف دعوا بیم زده مى شود، در حالى که اگر وضع طبیعى باشد معمولا اطراف دعوا از رفتن نزد قاضى دراندیشه اند.
نیز اطراف دعوا به داوود مى گویند: فَاحْکُمْ بَیْنَنا بِالْحَقِّ وَ لا تُشْطِطْ، و این نشانگر آن است که پیش تر در جایى میزان حق خلل دیده است به گونه اى که مردم نیز فهمیده اند.
نظم قصّه هاى قرآن ، نظم آسمانى
نظم قرآن، خود، یک معجزه اِلهى و داراى نیرویى اعجازین است. درست است که حوادث و اشخاص و اشیا در قصّه هاى قرآن، همه، واقعى اند; امّا کنار هم چیدنِ آن ها با روشى بشرى صورت نپذیرفته است. نظم حاکم بر این قصّه ها رنگ آسمانى دارد و از توان بشر بیرون است. به همین دلیل، صاحبان افکار و آراى گوناگون، اگر هنر شناس و گوهر سنج باشند، نزد شکوه و جلال قصّه هاى قرآن سر خم مى کنند. به این ترتیب، دو گونه معجزه در قصّه هاى قرآن راه دارد: یکى حوادث و صحنه هاى اعجازین، و دیگرى نظم و اسلوب اعجاز آساى قرآنى.
توازن میان نظم و واقعگرایى
اسلوب اعجازین قرآن در عرضه حوادث به گونه اى نیست که در آن حوادث تصرّف و تغییرى پدید آورد و نقص آن را کمال بخشد یا ناراستِ آن را راست سازد.
اسلوب اعجازین قرآن، پیراسته از هرگونه فراواقع نمایى، از خلال نقل حقیقت ناب نمودار مى گردد. همین نقل امین مآبانه و دقّت ورزانه حقایق است که اعجاز قصّه هاى قرآن را رقم مى زند.
همین که زندگى با همه جوشش و پویایى و همان گونه که واقعاً هست در حوادث و رویدادها جریان دارد، به آن اعجاز مى بخشد.
همین که مخاطب واقعیّت ناب را با همه صفا و درخشندگى اش در قصّه هاى قرآن باز مى بیند، سبب مى شود که نزد اعجاز قرآن سرخم کند. . پس اعجاز قصّه هاى قرآن، در بطن حقیقت است و از متن واقعیّت.
پى نوشت در قصّه هاى قرآن
از دیگر ویژگى مهمّ قصّه هاى قرآن این است که معمولا پس از هر رویداد پى نوشتى مستقل مى آورد و با آن، سه نقش اصلى را ایفا مى کند: . هم فاصله اى میان رویدادهاى پیاپى مى آفریند; هم پیامى از آن قصّه به مخاطب ارائه مى کند; وهم خطوط اصلى آن را باز مى گوید .
مثلا در قصّه داوود، دو پى نوشت چهره مى نمایند: وَ اِنَّ کَثیرًا مِنَ الْخُلَطاءِ لَیَبْغى بَعْضُهُمْ عَلى بَعْض اِلاّ الَّذینَ امَنوا وَ عَمِلُوا الْصّالِحاتِ وَ قَلیلٌ ما هُمْ . . و بسیارى از شریکان جز کسانى که ایمان آورده اند و کارهاى شایسته کرده اند (و اینان نیز اندک هستند) بر یکدیگر ستم مى کنند.
وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الاْرْضَ وَ ما بَیْنَهُما باطِلاً ذلِکَ ظَنُّ الَّذینَ کَفَرُوا فَوَیْلٌ لِلَّذینَ کَفَرُوا مِنَ النّارِ. اَمْ نَجْعَلُ الَّذینَ امَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ کَالْمُفسِدینَ فِى الاَرْضِ اَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقینَ کالْفُجّارِ.کِتابٌ اَنْزَلْناهُ اِلَیْکَ مُبارَکٌ لِیَدَّبَّرُوا آیاتِه وَ لِیَتَذَکَّرَ اُولُو الاَلْبابِ
که اندر زمین نیز هفت آسمان هرآن چیز پیداست ما بین آن
به بازیچه چیزى خدا نآفرید نه بیهوده بنمود آن را پدید
ولى کافران راست این گونه ظن که بى پایه است این بناى سخن
پس اى واى بادا بر ایشان، زنار که در آتش افتند روز شمار
مگر فاسدان نزد پروردگار چو مؤمن کسانند شایسته کار؟
و یا متقیان یزدان پرست بگردند با فاسقان هم نشست
کتابیست قرآن مبارک نهاد که بر تو بدادیم اى مرد راد
که در آیه هایش تعقل کنند به هوش و به دانش تأمل کنند
هرآن کس که او هست صاحب خرد بسى پند و اندرز از آن برد
بخش ششم : شبهه زدایى در قصّه هاى قرآن
قصّه هاى قرآن جزئى از مجموعه گسترده رسالت اسلامى اند که عمدتاً بُعد عبرت آموزانه و اندرز دهانه آن را تأمین مى کنند.
از این رو، قصّه هاى قرآن در چهار چوب کلّى دعوت اسلامى جاى مى گیرند و به همان اصول پایبندند.
طبیعى است که قرآن در قصّه هاى خویش، ادّعاها و شبهه ها و گفته هاى حق ستیزان و باطل گرایان را نقل کند.
امّا به دلیل پایبندى به همان اصول دعوت اسلامى، هرگز از این شبهه ها بى پاسخ نمى گذرد و اجازه نمى دهد که مخاطب دچار اشتباه و سوء برداشت گردد.
براى نمونه، وقتى قرآن ادّعاى کافران قریش در مورد خود را باز مى گوید، نادرستى و ظالمانه بودنش را به صراحت اعلان مى دارد: وَ قالَ الَّذینَ کَفَرُوا اِنْ هذآ اِلاّ اِفْکُنِ افْتَریهُ وَ أَعانَهُ عَلَیْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ فَقَدْ جآؤُوا ظُلْماً وَ زُوراً ( فرقان4)
بگویند کفار، این مصطفى که گوید که قرآن بود از خدا
فرابافته از خودش یک به یک دگر کس بکردست او را کمک
چه ظلم بزرگیست این حرف و فکر که کفار آن را نمایند ذکر
نیز آن گاه که سخن اهل کتاب را درباره فرزند داشتنِ خداوند ذکر مى کند، بى درنگ به نقد گفته آنان مى پردازد: وَ یُنْذِرَ الَّذینَ قالُوا اتَّخَذَ اللهُ وَلَدًا. ما لَهُمْ بِه مِنْ عِلم وَ لا لاِبائِهِمْ کَبُرَتْ کَلِمَةً تَخْرُجُ مِنْ اَفْواهِهِمْ اِنْ یَقُولُونَ اِلاّ کَذِبًا. (کهف4 و5)
بترساند آن قوم را کز خطا بگفتند فرزند دارد خدا
نه خود نه پدرهاى آن انجمن ز دانش نگویند هرگز سخن
کلامى که آرند روى زبان نباشد مگر افترایى عیان
نمونه شبهه زدایى در قصّه ابراهیم (انبیا52 تا 56)
قصّه ابراهیم که در آن، پا به پاى ادّعاهاى باطل گرایان، قول حق نیز با قاطعیّت و شکوه طرح میشود: إِذْ قٰالَ لِأَبِیهِ وَ قَوْمِهِ مٰا هٰذِهِ التَّمٰاثِیلُ الَّتِی أَنْتُمْ لَهٰا عٰاکِفُونَ؟
بفرمود بر مردمان و پدر چرا مى پرستید بت را دگر
توقف نمودید عمرى دراز ره رستگارى نجستید باز
قالُوا وَجَدْنآ ابآءَنَا لَها عابِدینَ
بگفتند اجداد ما پیش از این بجستند این راه و آیین و دین
قالَ لَقَدْ کُنْتُمْ اَنْتُمْ وَ ابآؤکُمْ فى ضَلال مُبین
دگرباره لب بر سخن برگشاد چنین پاسخى را به آنها بداد
شما و پدرهایتان گمرهید نخواهید آیا ز ذلّت رهید؟
قالُوا اَجِئْتَنا بِالحَقِّ اَمْ اَنْتَ مِنَ اللاّعِبینَ؟
بگفتند آیا به اثبات حق دلیلى ترا هست بر این نسق ؟
و آیا که چون حرف با ما زنى به بازیچه گوى سخن مى زنى
قالَ بَلْ رَبُّکُمْ رَبُّ الْسَّمواتِ وَ الاْرْضِ الَّذى فَطَرَهُنَّ وَ اَنَا عَلى ذلِکُمْ مِنَ الشّاهِدینَ
بگفتا خداى شما آن خداست که هفت آسمان و زمین زو بجاست
گواهم بر این حرف و گفتار من شهادت دهم راست باشد سخن
بخش هفتم : تکرار در قصّه هاى قرآن ، طرح مسأله
جلوه هاى بلاغى تکرار
تکرار در قرآن به چهره هاى گوناگون جلوه مى کند: تکرار در واژه، تکرار در جمله، و تکرار در ارائه یک تصویر و واقعیّت به صورت ها و عبارات گوناگون. آوردن یک قصّه با الفاظ گوناگون به گونه اى که معنا و پیام دگرگون نشود، کارى است بس دشوار که تجلّى گر فصاحت و بلاغت قرآن است و از صورت هاى تَحَدّى آن به شمار مى رود، چرا که ناتوانى دیگران را از آوردن چنین تکرار اعجازینى اعلان مى دارد.
بررسى «تکرار» در قصّه موسى علیه السلام
برترین مثال در این مورد، تکرار قصّه موسى علیه السلام که ذکر آن در قرآن را 120 بار آمده. براى آن که مدّعاى ما درباره تکرار قصّه هاى قرآنى به خوبى جلوه یابد، مى سزد که از زاویه هاى گوناگون به روایات این قصّه بنگریم و انگیزه هاى تکرار را در آن ها بیابیم.
تصویرهایى که از قصّه موسى علیه السلام در قرآن به نمایش نهاده شده اند، از این قرارند:
یک. زندگى موسى علیه السلام از هنگام تولّد تا خارج ساختن بنى اسرائیل از مصر. در این بخش، مراحل قصّه چنین تصویر گشته اند:
1. تولّد موسى علیه السلام و اوضاع آن زمان، ازجمله کشتن نوزادان بنى اسرائیل بفرمان فرعون.
2. وحى خداوند به مادر موسى علیه السلام که فرزندش را در تابوتى در رودخانه افکنَد، با این وعده که نگاهبانى از او با خداست
3. قرار گرفتن موسى علیه السلام در خانه فرعون و اصرار همسر وى براى نگهدارى و تربیت او.
4. جست و جوى مادر موسى و یافتن وى و برگزیده شدن مادر به دایگىِ او
5. یارى موسى به یک اسرائیلى در قتل یک مصرى و گریختن به مَدیَن
6. ازدواج موسى علیه السلام با یکى از دختران پیامبر مدین
7. بازگشت به مصر و سخن گفتن خدا با وى در طور سینا و روانه ساختنش به سوى بنى اسرائیل به عنوان رسول.
8. هراس موسى علیه السلام از دیدار با فرعون و یارى خواستنش از خداوند که برادرش هارون را پشتیبانش سازد.
9. دیدار موسى با فرعون و غرور ورزیدن و استکبار فرعون که خویشتن را خدا مى دانست .
10. اقدام موسى علیه السلام براى خارج ساختن بنى اسرائیل از مصر و نجات او و همراهانش پس از غرق شدن فرعون و سپاهش که به تعقیب ایشان پرداخته بودند
این ده مرحله، به تناوب، در قرآن آمده اند: برخى 1 بار، برخى 2 بار، و برخى بیش از 10 بار. مراحل دوم، سوم، و چهارم 2 بار آمده اند: سوره طه، و سوره قَصَص. در سوره قصص، به تفکیک مراحل چهارگانه، چنین مى خوانیم
1. اِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فىِ الاَرْضِ وَ جَعَلَ اَهْلَها شِیَعًا یَسْتَضْعِفُ طآئِفَةً مِنْهُمْ یُذَبِّحُ اَبْنآءَ هُمْ وَ یَسْتَحْیى نِسآءَهُمْ اِنَّهُ کانَ مِنَ الْمُفْسِدینَ. (قصص4 تا 6)
همانا که فرعون با دست زور همى کرد گردنکشى و غرور
میان خلایق فکند اختلاف بپویید بر راه ظلم و خلاف
یکى قوم نامش بنى اسرییل بگرداند خوار و ضعیف و ذلیل
پسرهایشان را همى زد به تیغ از این کار هرگز نبودش دریغ
زنان را در آن قوم زنده گذاشت که فاسد بُد و طبع بدکار داشت
2. وَ اَوحَیْنآ اِلى اُمِّ مُوسى اَنْ اَرْضِعیهِ فَاِذا خِفْتِ عَلَیْهِ فَاَلْقیهِ فِى الْیَمِّ وَ لاتَخافى وَ لا تَحْزَنى اِنّا رآدُّوهُ اِلَیْکِ وَ جاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلینَ (قصص7)
چو بر مادر موسى آمد ندا بر او وحى فرمود یکتا خدا
کنون ده به طفلت تو از شیر خویش و گر هم گزندى بیامد به پیش
تو خود کودکت را به دریا فکن دگر وحشت و ترس از دل بکن
نباشى غمین و تأسف مبر به تو بازش آریم بار دگر
ببخشیم بر او نبوت مقام بر او لطف ایزد بگردد تمام
3. فَالْتَقَطَهُ الُ فِرْعَونَ لِیَکُونَ لَهُمْ عَدُوًّا وَ حَزَنًا اِنَّ فِرْعَونَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما کانُوا خاطِئینَ . وَ قالَتِ امْرَاَتُ فِرْعَونَ قُرَّتُ عَیْن لى وَ لَکَ لا تَقْتُلُوهُ عَسى اَنْ یَنْفَعَنآ اَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَدًا وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ (قصص8 و9)
پس آسیه بگرفت او را ز یم که این ثبت بودى به تقدیر هم
که با آل فرعون گردد عدو شود مایه غصه و رنج او
که فرعون و هامان و کل سپاه ستمکار بودند و غرق گناه
به فرعون تازاند اسب سخن بفرمود آسیه آن نیک زن
مریزید خونش مگیرید خشم که او بر من و توست چون نور چشم
بود تا شود مایۀ خیر و سود به فرزندى او را بگیریم زود
که بودند از عاقبت بى خبر که این بذر را چیست آخر ثمر
4. وَ اَصْبَحَ فُؤادُ اُمِّ مُوسى فارِغًا اِنْ کادَتْ لَتُبْدى بِه لَوْلا اَنْ رَبَطْنا عَلى قَلْبِها لِتَکُونَ مِنَ الْمؤمِنینَ . وَ قالَتْ لاِخْتِه قُصّیه فَبَصُرَتْ بِه عَنْ جُنُب وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ . وَ حَرَّمْنا عَلَیْهِ الْمَراضِعَ مِنْ قَبْلُ فَقالَتْ هَلْ اَدُلُّکُمْ عَلى اَهْلِ بَیْت یَکْفُلُونَهُ لَکُمْ وَ هُمْ لَهُ ناصِحُونَ. فَرَدَدْناهُ اِلى اُمِّه کَىْ تَقَرَّعَیْنُها وَ لاتَحْزَنَ وَ لِتَعْلَمَ اَنَّ وَعْدَاللهِ حَقٌ وَلکِنَّ اَکْثَرَهُمْ لاْ یعلَمُونَ (قصص10 تا 13)
به وقت سحر شد پراندوه و غم دل مادر موسى نیک دم
به حدى پراندوه بودى و زار که گر خود نَبُد لطف پروردگار
که تا قلب او را کند پایدار بماند در ایمان خود استوار
همى کرد راز خودش را عیان بینداخت پرده ز کار نهان
چو مادر به خواهر بگفتا برو به دنبال آن طفل راهى بشو
برفت و ز دورش بدید و شناخت به سویش دوید و «دل خود بباخت
نبُد هیچ فرعونیان را خبر که این زن که باشد چه دارد نظر
خدا کرده بودى به موسى حرام ز هر دایه اى شیر خوردن به کام
[بکردند فرعونیان جستجو مگر دایه یابند از بهر او]
که آن خاله گفتا به بى دانشان که آیا شما را دهم ره نشان ؟
شما را نشان مى دهم یک نفر که او مى شود دایۀ این پسر
در سوره طه، به تفکیک مراحل، چنین آمده است:
1. اِذْ اَوْحَیْنآ اِلى اُمِّکَ ما یُوحى . اَنِ اقْذِفیهِ فِى التّابُوتِ فَاقْذِفیهِ فِى الْیَمِّ فَلْیُلْقِهِ الْیَمُّ بالسّاحِلِ یَأخُذْهُ عَدُوٌّ لى وَعَدُوٌّ لَهُ وَاَلْقَیْتُ عَلَیْکَ مَحَبَّةً مِنّى وَلِتُصْنَعَ عَلى عَیْنى. (طه 38 و 39)
به یاد آر آنکه ز سوى خدا یکى وحى بر مادرت شد عطا
که طفل خودت را به درجى گذار به دریا درافکن به موجش سپار
ورا موج دریا به ساحل رساند که آن طفل را از بلایى رهاند
همان کس که بُد با من و تو عدو شگفتا، ز دریا گرفتش هم او
فکندم ترا مهرى از خویشتن که تا رشد یابى به فرمان من
گرفتیمت آنگاه تحت نظر که تربیت و رشدیابى دگر
2. اِذْ تَمْشى اُخْتُکَ فَتَقُولُ هَلْ اَدُلُّکُمْ عَلى مَنْ یَکْفُلُهُ فَرَجَعْناکَ اِلى اُمِّکَ کَىْ تَقَرَّ عَیْنُها وَ لا تَحْزَنَ وَ قَتَلْتَ نَفْسًا فَنَجَّیْناکَ مِنَ الْغَمِّ وَ فَتَنّاکَ فُتُونًا فَلَبِثْتَ سِنینَ فى اَهْلِ مَدْیَنَ ثُمَّ جِئْتَ عَلى قَدَر یا مُوسى (طه40)
ترا خواهرت کرد بس جستجو بدیدت به دربار فرعون، او
بگفتا بخواهید گویم چه کس تواند بر این طفل باشد عسس
دهد شیر و باشد مراقب از او کند تربیت طفل را بس نکو
تو بر مادرت بازگشتى چنین بگردیده با مهر مادر قرین
چو طفلش بدیدى زن خوش خصال بشد چشم او روشن از آن جمال
چو کشتى تو یک شخص را در حیات خدا از غم آن بدادت نجات
نمودم ترا بارها امتحان ترا سالها بود مدین مکان
سرانجام دادم تو را رهبرى تو را برگزیدم به پیغمبرى
از مقایسه این مراحل در دو سوره مزبور چنین مى توان نتیجه گرفت:
1. در سوره قصص، هدف اصلى از ارائه قصّه این که پیامبر و همه مؤمنان در طول تاریخ عبرت بگیرند و بدانند که در عرصه مبارزه حق و باطل، سرانجام پیروزى از آنِ مؤمنان است. از این رو، قصّه با استبداد فرعون آغاز مى شود و از وعده نصرت خداوند سخن مى گوید. امّا درسوره طه، خطاب به خود موسى است و لطف خداوند به او یادآورى مى شود. از این رو، عرصه محدودتر است و چون عبرت آموزى کلّى مقصود نیست، از آن صحنه آرایى هاى عمومى تر اثرى نیست.
2. وحى خداوند به مادر موسى علیه السلام در سوره قصص و طه به گونه اى آمده است که تصویرها در یکى، کامل کننده تصویرهاى دیگرى باشند. در سوره قصص، هدف آماده سازى ذهنى و روانى براى مادر موسى است تا توان برخورد با حادثه اى را که در راه است بیابد. به همین دلیل، لحن کاملا آرامش بخش و وعده دهنده است.
با جوّ این زمینه سازى روانى سازگار نیست که نامى از تابوت برده شود که صندوقى بوده چوبى و قاعدتاً گذاردن نوزاد در آن و به رود سپردنش خاطر آزار جلوه مى کرده است. امّا در سوره طه با تصویرى ناگهانى رو به روییم که در آن، نقش مادر موسى در مواجهه با حادثه اى سنگین و رخ داده شده ترسیم مى گردد. پس این دو نما از یک صحنه واحد، در حقیقت مکمّل یکدیگرند.
یکى به بُعد روحى نظر دارد و دیگرى به جنبه فیزیکى حادثه; یکى آماده سازى روانى را نشان مى دهد و دیگرى سنگینى و ناگهانى بودن رویدادى را که مادر موسى براى برخورد با آن آماده مى شود. به عبارت دیگر، این دو نما وقتى کنار هم نهاده شوند، کامل مى گردند. و همین است معناى عبرت آفرینى قصّه هاى قرآن : از آن جا که هر قصّه پیام و مقصود خاصّى دارد، در هر یک نمایى انتخاب شده که با آن پیام و مقصود تناسب داشته باشد.
از سوى دیگر، نماى عرضه شده در سوره طه به نکته ظریف دیگرى نیز اشاره دارد; و آن، مشیّت و خواست قاهرانه خداوند است: رود باید او را به ساحل برساند و دشمن من و او، وى را بگیرد. این «باید» حکایتگر حتمیّتى است که خداوند مقدّر فرموده است و با لحن ضربدار و قاطع و ناگهانى بودن رخداد سازگار است. این نیز کمال بخش تصویر عرضه شده در سوره قصص است که مادر را به آرامش فرامى خوانَد. به این ترتیب، آیا میان این دو تناقضى یافت مى شود؟
3. در باب دستیابى مادر به موسى در خانه فرعون و گزیده شدن به دایگى او نیز نماى ارائه شده در سوره طه، گرچه بسى موجزتر است، دو جلوه تازه دارد: یکى این که فرعون دشمن خدا و موسى علیه السلام است، دیگر آن که این همه فقط به لطف وتدبیر و القاى محبّت پروردگار صورت پذیرفته است. این دو جلوه نیز از دو امر نو پرده بر نمى دارند، بلکه همان واقعه پیشین را تفسیر و تتمیم مى کنند.
یکى تلویحاً از آن نبرد مستمرّ حق و باطل سخن مى گوید و دیگرى از مشیّت و قدرت پروردگار; و این هر دو شأن تفسیرى دارند. و امّا مراحل پنجم و ششم، یارى موسى علیه السلام به یک اسرائیلى براى کشتن یک مصرى و گریختنش به مدین و ازدواج وى، تنها در یک جایگاه، آن هم سوره قصص، آمده اند. (قصص14 تا 28)
آرى، این دو مرحله تنها یک بار تصویر گشته و به گونه قصّه روایت شده اند. پس اصولا تکرارى در آن ها راه نیافته تا محلّ بحث حاضر باشد. البتّه این عدم تکرار، خود، ناشى از آن است که هر دو مرحله به جنبه هایى کاملا عمومى و معمولى از زندگى بشر، نزاع و ازدواج، نظر دارند و از اهمّیّتِ درخور تکرار بهره مند نیستند. ناگفته نماند که در سوره طه و نیز شعرا به مرحله پنجم اشاره اى رفته است.
امّا این اشاره از حالت تصویرى بى بهره است و تنها براى عبرت انگیزى و موعظه دهى، در سوره طه، و بیم انگیزى از سوى فرعون، در سوره شعرا است و به هر حال جنبه یادآورى و تذکار دارد.
مرحله هفتم، بازگشت موسى به مصر و سخن گفتن خدا با وى، در سه جایگاه، یعنى سوره هاى طه و نمل و قصص، آمده است. درباره نماهاى گوناگون این تصویر در بخشى دیگر از این رساله سخن رفته و نشان داده شده است که این جا نیز نماها تکمیل کننده یکدیگرند، بى آن که با هم تناقضى داشته باشند.
البتّه باید اشاره کرد که این تصویر یک بار نیز در سوره نازعات آمده، لیکن کاملا به اختصار و رهگذرانه، صرفاً براى کسانى که با اشاره اى به ماوراى اشاره راه مى جویند.
و این اشاره هرگز شبهه تکرار را پیش نمى آوَرد: هَلْ اَتیکَ حَدیثُ مُوسى . اِذْ نادئهُ رَبُّهُ بِالوادِ الْمُقَدَّسِ طُوَى . اِذْهَبْ اِلى فِرْعَوْنَ اِنَّهُ طَغى . فَقُلْ هَلْ لَکَ اِلى اَنْ تَزَکّى ( نازعات15 تا 18)
ترا هیچ آیا بیامد خبر ز موساى عمران پیغامبر
در آنگه که در، قدس وادىِّ طور ندا کرد بر او خداى غفور
برو سوى فرعون کان تیره بخت ره سرکشى را گرفتست سخت
بگو هیچ خواهى ز شرک پلید به پاکى گرائى بگردى سعید
و امّا مرحله هشتم، هراس موسى از دیدار با فرعون و هارون را به یارى خواستن، در جایگاه هاى متنوّع آمده است : طه، قصص، نمل، شعرا، و نازعات.
در سوره طه با این اجزا رو به روییم:
1. فرمان خداوند به موسى علیه السلام که به سوى فرعون روان گردد.
2. وصف کردن فرعون به تجاوزگرى و سرکشى
3. یارى خواستن موسى علیه السلام از خداوند که سینه اش را گشاده، کارش را آسان، و زبانش را گره گشوده سازد و برادرش هارون را پشتیبان وى قرار دهد.
4. برآمدن تقاضاى موسى علیه السلام
در سوره قصص، اجزا از این قرارند:
1. فرمان خداوند به موسى علیه السلام که به سوى فرعون و گروهش روانه گردد.
2. وصف کردن فرعون به زشتکارى.
3. هراس داشتن موسى علیه السلام از قتل به دست فرعون، به دلیل آن که پیش تر یک مصرى را کشته بوده است.
4. یارى خواستن موسى علیه السلام از خدا که برادرش هارون را پشتیبانش سازد، زیرا از او فصیح گفتارتر بوده است.
5. برآمدن تقاضاى موسى علیه السلام.
در سوره نمل، با این اجزا رو به روییم:
1. فرمان خداوند به موسى علیه السلام که به سوى فرعون و گروهش برود.
2. وصف کردن فرعون و گروهش به زشتکارى.
در سوره شعراء، اجزاى تصویر چنینند:
1. فرمان خداوند به موسى علیه السلام که به سوى قوم فرعون برود.
2. وصف کردن گروه فرعون به ستمگرى.
3. اظهار بیم موسى از این که تکذیبش کنند و او گفتارى فصیح و روان نداشته باشد.
4. یارى خواستن موسى از خدا که برادرش هارون را به عنوان پشتوانه با او همراه سازد.
5. اظهار بیم موسى علیه السلام از این که او را بکشند.
6. اطمینان بخشیدن خداوند به موسى علیه السلام و برادرش.
و امّا در سوره نازعات، این دو جزء آمده اند:
1. فرمان خداوند به موسى علیه السلام براى حرکت به سوى فرعون.
2. وصف کردن فرعون به سرکشى. مى بینید که برخى از اجزا در بعضى از نماها آمده اند و در بعضى دیگر نه. برخى از اجزا نیز عیناً روایت گشته اند و برخى توضیحى را افزوده اند.
به این ترتیب، روشن است که این نماها کامل کننده یکدیگرند و اجزاى کاملا مشابه حلقه هاى واسط هستند. به عبارت دیگر، اگر کسى این پنج نما را در کنار یکدیگر ببیند، تصویرى تام از این صحنه به دست مى آورد،
همان سان که پنج دوربین از یک صحنه پنج برداشت از پنج زاویه دارند. و امّا مرحله نهم، دیدار موسى علیه السلام با فرعون و گفت و گوى آن دو، نیز در چند جاى قرآن آمده است: طه، شعرا، اعراف، و یونس. در سوره یونس، نمایى مختصر و در سه سوره دیگر، نماهایى کامل به نمایش گذاشته شده اند
همه این نماها، داراى چهار جزء مشترک هستند:
1. برخورد موسى علیه السلام و هارون با فرعون.
2. برخورد فرعون و گروهش و جادوگرانش با موسى علیه السلام.
3. آنچه میان موسى و جادوگران فرعون مى گذرد.
4. آنچه میان فرعون و جادوگرانش مى گذرد
براى رعایت ایجاز، از ذکر یکایک مراحل این اجزا در مى گذریم، به ویژه که نوع تصویرگرى بسیار هنرمندانه قرآن در این صحنه، آن قدر جذّاب و دیدنى است که راه را بر هر گونه شبهه اى مى بندد و این یقین را فراهم مى آورد که همه نماهاى ارائه شده از این صحنه مکمّل یکدیگرند و هریک به بیننده منظرى از آن را ارائه مى دهد.
سخن در مرحله دهم نیز از همین قرار است و صرف نظر از ذکر آن سزاوارتر است،
بخش هشتم : گفت و گو روحِ دمیده شده در کالبد یک قصّه
بدون این روح، مجموع واژه هاى قصّه همچون توده اى از سنگ جلوه مى کنند. تنّوع و رنگارنگى در گفت و گو، به حرکت قصّه جمال و متانت مى دهد. گفتگو هرچند ظاهرى ساده و سهل دارد، از باطنى پیچیده و بس ظریف برخورداراست. قصّه پرداز در نقل یک گفت و گو باید چنان چیره دست باشد که گرمى و پویایى و زندگى را از همین رهگذر به قصّه تزریق کند. به بیان دیگر، گفت و گو باید آنقدر دقیق و لطیف باشد که اشارات و حرکات و احساسات نهفته در جان و خاطر شخصیّت هاى قصّه را به نمایش گذارَد.
تنوّع اسلوبى در گفت و گو قرآن شیوه اى واحد را در ساختِ گفتگوى قصّه هاى خود برنگزیده است. قصّه باید از همه قید و بندهاى پیش ساخته آزاد باشد و به تناسب فضا و حال و هواى خود، شیوه اى را جارىکند. از همین رو، اسلوبهاى گونه گون گفت و گو، در قصّه هاى قرآن به کار گرفته شده اند. مثلا از لحاظ کوتاهى یا بلندى، اشاره ورزى یا صریح گویى، و اجمال یا شرح جزئیّات، همه گفتگوها همسان نیستند. گاه واقعه مختصر است و گفت و گو بلند، و گاه واقعه مفصّل است و گفتگو کوتاه. گاه همان گفت و گوى بلند تنها تصویرى از یک وجه واقعه را ترسیم مى کند و گاه همین گفت و گوى کوتاه همه وجوه واقعه را باز مى نمایاند.
نمونه گفت و گو در قصّه موسى و دو دختر اینک نمونه اى را بنگرید از گفت و گویى بلند در واقعهاى مختصر، گفتگو میان موسىعلیه السلام و آن دو دختر: ما خَطْبُکُما؟ شما چه مى کنید؟ لا نَسْقى حَتّى یُصْدِرَ الرِّعآءُ وَ اَبُونا شَیْخٌ کَبیرٌ (قصص23) ما آب نمى دهیم تا آنگاه که چوپانان بازگردند; که پدر ما پیرى بزرگوار است.
بگفتند دو دختر نیکخوى براندند این صحبت و گفتگوى
نشستیم در انتظارى دراز که از آب، مردان بگردند باز
که سیراب سازیم ما هم غنم که از ما بود گوسفند و حشم
که ما را پدر هست شیخى کبیر به چنگال پیرى بگشته اسیر
با آنکه پرسش موسى علیه السلام بسیار مختصر است، پاسخ دختران به تفصیل مى انجامد. سبب این است که بدون چنین پاسخى، فضاى قصّه ترسیم نمى شود: موسى نمى فهمد چرا دختران برکناره اى ایستاده اند; پیر بودنِ پدر آنان زمینه طرح حوادث بعدى را فراهم نمى آوَرَد، و جوانمردىِ موسى مجال بروز منطقى نمى یابد. در همین پاسخ، تصویرى روشن و هنرمندانه از تیره قلبى و ناجوانمردى مردم مَدْیَن، بدون تصریح واژگانى، به چشم مى خورَد.
حفظ هویّت گفت و گوگران گفت و گو در قصّه قرآنى داراى یک ویژگى ممتاز است که بعضى آثار ادبى دیگر از آن بى بهره اند. این ویژگى عبارت است از: حفظ هویّت و شخصیّت گفتگوگران. به هنگام خواندن قصّه هاى قرآن، همواره از این توجّه برخورداریم که با شخصیّتهایى کاملا واقعى روبروییم، شخصیّتهایى با وجود مستقل، منطق و تفکّر خاص، و روش ویژه. یعنى هیچگاه احتمال نمى دهیم که این کلمات را قلم و قوّه خیال یک هنرمند بر زبان شخصیّت قصّه جارى کرده یا او را به گونه اى حرکت داده باشد که خواه ناخواه به سوى این کلمات سوق داده شود. مثال روشن، کلمات هدهد است نزد سلیمان.
وقتى کلیله و دمنه را مى خوانیم، حسّى درونى به ما پیام مى دهد که حیوانهاى قصّه ها واقعى نیستند، بلکه نمادین و برساخته اند. امّا در قصّه هدهد، صادقانه حس مى کنیم چنین پرنده اى واقعاً وجود داشته و به راستى چنین حرفهایى زده است. همین صداقت در کلام خود او نیز موج مى زند:
فَمَکَثَ غَیْرَ بَعِیدٍ فَقٰالَ أَحَطْتُ بِمٰا لَمْ تُحِطْ بِهِ وَ جِئْتُکَ مِنْ سَبَإٍ بِنَبَإٍ یَقِینٍ. اِنّى وَجَدْتُ امْرَاَةً تَمْلِکُهُمْ وَاُوتِیَتْ مِنْ کُلِّ شَىْء وَلَها عَرْشٌ عَظیمٌ (نمل22 و 23)
پس از اندکى مکث هدهد رسید به درگاه آمد ز راهى بعید
بگفتا مرا هست اکنون خبر به چیزى که از آن ندیدى اثر
ز ملک سبا دارمت یک پیام کنون گوش مى کن ز من این کلام
بدیدم زنى را به ملک سبا در آن سرزمین بود خود پادشا
زمام امورش همى بُد به دست به تخت پُر از شوکتى مى نشست
به دلیل همین ویژگى است که گفت وگو در قصّه قرآن، اثرى ژرف و شگرف بر مخاطب مى نهد، اثرى که معمولا «کلمه» در آثار مکتوب و «صدا» و «تصویر» در آثار دیدارى ـ شنیدارىِ ما از آن برخوردار نیست.
تناسب گفت و گو با شخصیّت از ویژگى هاى گفت وگو در قصّه قرآنى این است که با شخصیّت گفتگوگر تناسب کامل دارد. ایمان و کفر، قوّت و ضعف، طبقه اجتماعى، و بسیارى ویژگى هاى دیگر از رهگذر همین گفتگوها چهره مى نمایند. در مناجات که گفتگوى فرد با خداست و حتّى سخنِ یک فرد با خود (گفتمان درونى) نیز این ویژگى ها تجلّى دارند. حتّى نوع واژه ها و تعابیرى که در این گفتگوها، مناجاتها، و گفتمانهاى درونى به کار رفته اند، در تبیین ویژگى هاى شخصیّتها و فضاسازى بسیار مؤثّرند.
مثلا از میان انواع عباراتى که در مقام کمک خواستن از پروردگار مىتوان آورد، سوز و گداز خاصّ این عبارت کاملا برجسته است و نشان مىدهد از آنِ کسانى است که در تنگنایى عظیم افتاده اند و چشم امیدشان از هرکس و هر چیز جز خدا و لطف او بریده شده است : رَبَّنا اَفرِغْ عَلَیْنا صَبْرًا وَ تَوَفَّنا مُسْلِمینَ. ( اعراف 126)
سِتان جان ما را در این تیره خاک مسلمان به آیین اسلام پاک
این سخن از آنِ جادوگرانى است که ایمان آوردند و از فرعون و تهدیدهایش به پناهگاه لطف خدا روى کردند و با حال فزع مطلق به درگاه او گراییدند.
ایجاز در گفت و گو بلاغت قرآن در همه اجزاى آن، از جمله قصّه هایش، جریان دارد. بلاغت اقتضا مى کند که اِطناب و زیاده گویىِ ناروا در کلام راه نیابد. از این رو، گفت و گو در قصّه هاى قرآن، با همه تفاصیل و شاخ و برگها نمى آید.
قرآن تنها عناصر زنده، پویا، بنیادین، و اثرگذار یک گفت و گو را ذکر مى کند; همان عناصرى که از حقیقت راستین و مکنون در ذات اشیا و اشخاص پرده بر مى دارند.
این ایجاز و بلاغت مَدارى، البتّه، یک فایده هنرى بزرگ دارد: آنگاه که گفت و گو بر مدار بلاغت مى چرخد، مخاطب فرصت مى یابد که حقیقتِ ناگفته را در قلمرو صورتهاى اندیشه اىِ خود بجوید و به این ترتیب، با جولان دادن رَخْشِ اندیشه به اقلیمهاى دور سفرکند.
امّا گمان نکنید که این فایده هنرى سبب مى شود تا حقیقت و خیال در قصّه هاى قرآن با یکدیگر در آمیزند; زیرا دیگر ویژگى هاى محورى این قصّه ها همواره مخاطب را به مرکزیّت حقیقت توجّه مى بخشند و نیروى اندیشه او را بر مدار همین مرکز به حرکت در مى آورند. به این سان، هم مخاطب فرصت باریک اندیشى و جولانِ خاطر مى یابد و هم حقیقت به عنوان هسته مرکزى قصّه قرآنى حفظ مى شود.
«التفات» در گفت و گو فنون بلاغى که قرآن را بر جایگاه اعجاز ادبى نشانده اند، در قصّه هاى قرآنى نیز به کارگرفته شده اند. یکى از این فنون «التفات» است. التفات (گرداندنِ گفتار از گونهاى به گونه دیگر) در گفت و گوهاى قرآنى، از جمله قصّه هاى قرآنى، نیز مشاهده مى شود. از نمونه هاى التفات، سخنى درباره مسیح است که ناگاه به گفتار خود او (غایب به متکلّم) تبدیل مى شود: قالَتْ رَبِّ اَنّى یَکُونُ لى وَلَدٌ یَمْسَسْنى بَشَرٌ قالَ کَذلِکَ اللهُ یَخْلُقُ ما یَشآءُ اِذا قَضى اَمْرًا فَاِنَّما یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ . وَیُعَلِّمُهُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ الْتَّوْرئةَ وَ الاِنْجیلَ . وَ رَسُولاً اِلى بَنى اِسْرائیلَ اَنّى قَدْ جِئْتُکُمْ بِایَة مِنْ رَبِّکُمْ اَنّى اَخْلُقُ لَکُمْ مِنَ الطّینِ کَهَیْئَةِ الطَّیْرِ فَاَنْفُخُ فیهِ فَیَکُونُ طَیْرًا بِاِذْنِ اللهِ وَ اُبْرِئُ الاْکْمَهَ وَ الاَبْرَصَ وَ اُحْىِ الْمَوْتى بِاِذْنِ اللهِ وَ اُنَبِّئُکُمْ بِما تَأْکُلُونَ وَ ما تَدَّخِرُونَ فِى بُیُوتِکُمْ إِنَّ فى ذلِکَ لاَیَةً لَکُمْ اِنْ کُنْتُمْ مُؤمِنینَ (آل عمران47 تا 49)
چنین گفت مریم چو این را شنید چگونه ز من طفل آید پدید
که مردى نبودست همراه من نگردیده ام با کسى هم سخن
بگفتا چنین است کار خدا چو خواهد کند خلق آن رهنما
گر او را مشیت به چیزى رود همان دم که گوید بشو مى شود
بیاموزد او را کتاب و حکم بیاموزد انجیل و تورات هم
خدایش سرانجام سازد دلیل رسولش کند بر بنى اسرییل
بگوید بر آنها ز یکتا خدا بیاورده ام آیتى بر شما
بسازم ز گل مرغى و اندر آن خود از نفس قدسى دمم ناگهان
که آن مرغ بر امر پروردگار شود زنده مرغى، بسى آشکار
کسى را که مادر بزاییده کور مداوا نمایم به امر غفور
هرآن کس به پیسى بشد مبتلا رهانم از آن محنت و آن بلا
به امر خداوند بعد از وفات دگربار بر مرده بخشم حیات
هم از غیب گویم خبر بر شما چه دارید پنهان میان سرا
چها مى خورید و ذخیره ز چیست شما را کى انبار پُر، کى تهیست
در اینهاست بس حجت آشکار چو ایمان بیارید بر کردگار
اهل فن برآنند که التفات در چنین مواردى به قصد تنبّه ذهنى صورت مى گیرد و سبب مى شود که فضاى قصّه در ذهن خواننده بیشتر تجسّم و عینیّت یابد.
نمونه گفت و گو در قصّه موسى اکنون به نمونه اى زیبا از گفت و گو در قصّه هاى قرآن بنگرید و تأثیر آن را تحلیل کنید. این نمونه را از قصّه موسى مى آوریم. در آغاز، گفت و گویى است میان خداوند و موسى : وَ إِذْ نٰادىٰ رَبُّکَ مُوسىٰ أَنِ ائْتِ الْقَوْمَ الظّٰالِمِینَ . قَوْمَ فِرْعَوْنَ اَلا یَتَّقُونَ. (شعرا 10 و 11)
به موسى چنین گفت یزدان تو کنون سوى قوم ستمکار رو
به فرعونیان گوى آیا شما نترسید هرگز ز یکتا خدا؟
قالَ رَبِّ اِنّى اَخافُ اَنْ یُکَذِّبُونِ .وَ یَضیقُ صَدْرى وَ لا یَنْطَلِقُ لِسانى فَاَرْسِلْ اِلى هرُونَ وَ لَهُمْ عَلَىَّ ذَنْبٌ فَاَخافُ اَنْ یَقْتُلُونِ (شعرا12 تا 14)
بگفتا که مى ترسم اى رب من دروغین بخوانند از من سخن
بگردم از آن کفر دلتنگ باز زبانم نگردد به گفتار باز
کنون پس تو، هارون نیکونهاد به همراه من ساز در این جهاد
بترسم که این قوم ورزد گناه بریزند خود خون ما را به راه
قالَ کَلاّ فَاذْهَبا بِایاتِنا اِنّا مَعَکُمْ مُسْتَمِعُونَ (شعرا 15)
بگفتا مترسید اکنون روید به دربار فرعون راهى شوید
که من مى شوم با شما هم سفر نیوشم سخنهایتان سربه سر
از این پس، موسى و برادرش نزد فرعون مى شتابند. امّا قرآن مى خواهد ما را از مجلس گفت و گوى خداوند و موسى بى هیچ واسطه به مجلس گفتوگوى موسى و فرعون برساند و این دو فضا و مکالمه را در کنار هم قرار دهد تا بر تأثیر گفتگوها بیفزاید،
از این رو، ذکرى از ملاقات موسى و فرعون و چگونگى آن به میان نمىآورَد. پس آنگاه یکسره به مکالمه موسى و فرعون مى پردازد و در آغاز، سخن فرعون را ذکر میکند: قال اَلَمْ نُرَبِّکَ فینا وَلیدًا وَ لَبِثْتَ فینا مِنْ عُمُرِکَ سِنینَ . وَفَعَلْتَ فَعَلْتَکَ الَّتى فَعَلْتَ وَاَنْتَ مِنَ الْکافِرینَ (شعراء18 تا 19)
پس آنگاه فرعون او را شناخت به موسى چنین ضرب صحبت نواخت
تو آن طفل هستى به دربار من بزرگت نمودست این انجمن
به دربار ما بوده اى چند سال چو اکنون رسیدى به رشد و کمال
ز تو سر زد آن قتل و آن کار زشت چو کافر به ما بودى اندر سرشت
فَعَلْتُها اِذًا وَ اَنَا مِنَ الضّآلّینَ . فَفَرَرْتُ مِنْکُمْ لَمّا خِفْتُکُمْ فَوَهَبَ لى رَبّى حُکْمًا وَ جَعَلَنى مِنَ الْمُرْسَلینَ . تِلْکَ نِعْمَةٌ تَمُنُّها عَلَىَّ اَنْ عَبَّدْتَ بَنى اِسْرائیلَ؟شعراء20 تا 22)
بگفتا بلى کشتم او را به مشت ستمکار را نیز بایست کشت
که سرگشته بودم به قصر و دیار به زندان حیرت بگشته دچار
پس آنگه از اینجا نمودم فرار ز بیم شما مردم نابکار
خدا حکمت و علم کردم عطا که اینک رسولم ز یکتا خدا
بکردى تو این قوم را عبد خویش یهودان ز جورت بگشتند ریش
مگر نعمتى هست این اى دغل که منت به من مى نهى زین عمل ؟
قٰالَ فِرْعَوْنُ وَ مٰا رَبُّ الْعٰالَمِینَ؟قال رَبُّ السَّمواتِ وَ الاَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما اِنْ کُنْتُمْ مُوقِنینَ
بپرسید فرعون از او ناگهان که برگو ترا کیست رب جهان
بگفتا خداى زمین و آسمان خدائى که از اوست مابینشان
و گر مى نمایید باور سخن هم او در جهان است یزدان من
فرعون خطاب به اطرافیانش : قٰالَ لِمَنْ حَوْلَهُ أَ لاٰ تَسْتَمِعُونَ ؟ قٰالَ رَبُّکُمْ وَ رَبُّ آبٰائِکُمُ الْأَوَّلِینَ . قٰالَ إِنَّ رَسُولَکُمُ الَّذِی أُرْسِلَ إِلَیْکُمْ لَمَجْنُونٌ.
چو فرعون شد عاجز از هر جواب به درباریانش نمود این خطاب
شنیدید آیا سخنهاى او خبردار گشتید از راى او
بفرمود موسى سخن آشکار که رب جهان هست آن کردگار
که او هم شما و هم اجدادتان ز هیچ آفرید و توان دادتان
چنین گفت فرعون دارم یقین که حقاست مجنون رسولى چنین
قٰالَ رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ مٰا بَیْنَهُمٰا إِنْ کُنْتُمْ تَعْقِلُونَ.
بگفتا که خلقت نمودست رب همه مشرق و مغرب و روز و شب
هرآنچه در آن بین دارد قرار اگر عاقلانید در قول و کار
قٰالَ لَئِنِ اتَّخَذْتَ إِلٰهَاً غَیْرِی لَأَجْعَلَنَّکَ مِنَ الْمَسْجُونِینَ
دگرباره فرعون گفتا سخن اگر مى پرستى کسى غیر من
دراندازمت خود به زندان و بند ببینى تو بسیار رنج و گزند
اَوَ لَوْ جِئْتُکَ بِشَىْء مُبین؟ فَأْتِ بِه اِنْ کُنْتَ مِنَ الصّادِقینَ. (شعرا 19 تا 31)
بگفتا که خود معجزه گوى چیست دروغى تو را گر به گفتار نیست
از این جاست که معجزه موسى رخ مى نماید. مى بینید که پیاپى آوردن این دو مجلس و حذف صحنه واسطه و زمان و مکان آن، سبب مى شود که مخاطب بیشتر با آن فضا احساس همراهى کند و خود را در این گفت و گوها شریک بیند. نیز مى بینید که در متن گفت و گوها عنصر صداقت و واقعیّت تا چه حد موج مى زند. مثلا وقتى فرعون عمل پیشین موسى (کشتنِ قبطى) را به رخ او مى کشد، وى در پى انکار و رفع اتّهام بر نمى آید، بلکه خیلى ساده جواب مى دهد:
آن وقت که چنان کردم، از خطاکاران بودم. از این مهمتر، هماهنگى مکالمه با واقعیّتهاى احساسى و روحى است. وقتى گفت وگو در اوج شدّت و کشاکش است، کلمات طولانى و سنگین هستند. حتّى امتداد طولى آنها نیز بیشتراست.
مثلا به همین پاسخ موسى بنگرید که کاملِ آن چنین است: ـ آن وقت که چنان کردم، از خطاکاران بودم. و چون از شما ترسیدم، گریختم. ولى پروردگار من به من نبّوت داد و مرا در شمار پیامبران آورد. و منّت این نعمت را بر من مى نهى که بنى اسرائیل را برده ساخته اى؟ امّا وقتى از شدت مکالمه کاسته مى شود، واژه ها ضرب آهنگى روانتر مى یابند و از امتداد طولى شان نیز کاهیده مى شود. فرعون این بخش را چنین آغاز مى کند:
پروردگار جهانیان چیست؟
و مکالمه به همین سان ادامه مى یابد. این، هرگز صنعتى متکلّفانه و شگردى براى قصّه گویى نیست، بلکه بازتاب همان واقعیّتهاى جارى در زمان و مکان واقعه است.
این گفت و شنیدهاى پیاپى و بى مکث، این فراز و فرودها، این تندى ها و کندى ها، همه، از درون موسى و فرعون و بطن حادثه سرچشمه مى گیرند و قرآن فقط آنها را روایت مى کند. صحنه اى که شرح آن گذشت، ظاهراً نخستین دیدار موسى و فرعون را روایت مى کند.
اگر به دیدار دیگر این دو در صحنه اى پَسین بنگرید، با زمى بینید که به تناسب زمینه پیشین و آمادگى فرعون براى برخورد خصمانه، گفت و گو در همه ابعادِ ساختارى و آهنگى و کلامى، رنگ تندى و هیجان مى پذیرد. نیز همین تناسب و همگونى را بنگرید در گفتگوى موسى با برادرش هارون، آنگاه که از میعاد خویش با پروردگار بازگشت و قوم خود را گمراه گشته دید. به آهنگ خشمگینانه، واژه هاى سنگین، و فضاى مِه آلود این گفتار موسى عنایت کنید: یا هرُونُ ما مَنَعَکَ اِذْ رَاَیْتَهُمْ ضَلُّوآ . اَلاّ تَتَّبِعَنِ اَفَعَصَیْتَ اَمْرى؟ (2 طه92 و 93)
به هارون بفرمود موسى به خشم به چشمانش از قهر افکنده چشم
چه چیزى ترا بود مانع ز راه که چون قوم رفتند راه تباه
همى نامدى تو به دنبال من اطاعت نکردى ز حرف و سخن
بخش نهم : اصول تربیتی در داستانهای قرآن
قرآن هدفی جز تربیت و هدایت انسانها و رهنمون ساختن کاروان بشری به سر منزل سعادت دنبال نمی‌کند. از این رو همه شریانها و رگها و مویرگهای قرآن به «قلب هدایت» منتهی میشود و هیچ خبر، حادثه، مثال و موردی نیست که در قرآن بی‌نتیجه و بی‌هدف طرح شده باشد.
یکی از روشها و شیوه‌های جاذب و موثری که قرآن کریم برای القای پیام و رشد و تربیت پیروان خود از آن فراوان بهره جسته است، روش نقل داستان و بیان سرگذشت انبیاء و اشخاص و امتهای پیشین است.
داستانهای قرآن بهترین و جاذبترین روش در تربیت و هدایت انسانها به شمار می‌روند و در پرتو درسهای تربیتی و عبرتهای اخلاقی که در لابه لای داستانهای زیبای قرآن جلوه‌گر شده، هر کس به بهترین وجه، طریق هدایت را باز می‌یابد
تجربه تربیتی نشانگر آن است که مواعظ دینی و پندهای اخلاقی در قالب داستان و حکایت بیشترین تاثیر و نفوذ را بر روح و روان مخاطبین به جای می‌گذارد و از همین روست که قرآن و سایر کتب آسمانی از این ابزار مکرر استفاده نموده، از آن در جهت رشد اخلاقی و تربیتی مردم سود جسته است.
قرآن کریم در قالب داستانهای خود تابلوهای باشکوه و نفیسی از ایمان، ایثار، شجاعت، تواضع، جوانمردی و بالاخره تمامی فضایل و مکارم اخلاقی را در بدیع‌ترین و زیباترین تصاویر ترسیم نموده که مناظر دلنواز آن چشم دل هر بیننده‌ای را بی‌اختیار به خود متوجه می‌سازد و پنجه در اعماق عواطف انسان می‌افکند و مایه عبرت و بیداری وی میشود.
از سوی دیگر قرآن برای برحذر داشتن انسانها از زشتیها و پلشتیها تصاویری زنده و روشن از برخی انسانها و امتهای پیشین که در چنگال هوی و هوسها و آلودگیهای اخلاقی گرفتار بوده‌اند، به نمایش می‌گذارد تا دیگران آن را نصب العین خویش قرار دهند و از فرو غلتیدن به همان گردابی که گذشتگان بدان گرفتار آمدند، مصون بمانند.
قرآن حوادث و جریانات و حکایتهای خود را همچون آینه‌ای پیش روی انسان می‌گذارد تا وی چهره زندگی خود و آینده خویش را در آن ببیند و با آن طرحی نو برای بهتر زیستن خویش دراندازد. .
دقت و تامل در داستانهای قرآن، گویای این حقیقت است که خداوند متعال در قالب این حکایتها از هیچ نکته‌ای برای تربیت و پرورش و پالایش روحی و معنوی انسان فروگذار نکرده و در اصل، داستانهای قرآن را باید یک مجموعه کامل تربیتی دانست که اگر جز این داستانها چیز دیگری در قرآن یافت نمی‌شد، همان برای رشد و هدایت آدمی کافی بود.
آری، به جرأت باید گفت روح قرآن و اهداف و اصول و اسلوب تربیتی آن در داستانهای زیبا و شیوای قرآنی تجلی نموده و شناخت دقیق و عمیق این داستانها و پی بردن به ظرایف و لطایف تربیتی نهفته در بطون این داستانها ما را به روح حاکم بر قرآن واقف می‌سازد. .
گرچه موضوع داستانهای قرآنی از دیرباز مورد توجه دانشمندان و اندیشمندان قرآنی بوده و دقت و تامل در لطایف و ظرایف نهفته در هر یک از داستانها مبداء خلق آثار گرانسنگی در عالم اسلام بوده است؛
سه شیوه تثبیت و انتقال پیام هاى اخلاقى :
1. نهى صریح بر خلاف آنچه در ادبیّات و هنر امروز معمول است، یکى از شیوه هاى پیامدهى اخلاقى در قصّه هاى قرآن نهى صریح است. این شیوه در جایى به کارگرفته مى شود که آن ضدّ ارزش از امور عادى زندگى مردم شمرده شود و همچون سنّتى اجتماعى میان آنان رایج گشته باشد.
نمونه این شیوه، نهى از کم فروشى در قصّه شعیب است. نیز همین شیوه در مورد ضدّ ارزشهایى که در رفع نیاز عاطفى جامعه به کارگرفته مى شوند، تجلّى مى کند.
مثال مهّم این نوع، تلاش براى «بازداشتنِ مؤمنان و سد کردن راه بر ایشان» است:
وَ اِلى مَدْیَنَ اَخاهُمْ شُعَیْبًا قالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوالله مالَکُمْ مِنْ اِله غَیْرُهُ قَدْجاءَتْکُمْ بَیِّنَةٌ مِنْ رَّبِّکُمْ فَاَوْفُوا الْکَیْلَ وَ الْمیزانَ وَلا تَبْخَسُوا النّاسَ اَشْیآءَهُمْ وَلا تُفْسِدُوا فىِ الاْرْضِ بَعْدَ اِصْلاحِها ذلِکُمْ خَیْرٌلَکُمْ اِنْ کُنْتُمْ مُؤمِنینَ . وَلا تَقْعُدُوا بِکُلِّ صِراط تُوعِدُونَ وَتَصُدُّونَ عَنْ سَبیلِ اللهِ مَنْ امَنَ بِه وَتَبْغُونَها عِوَجًا وَاذْکُرُوا اِذْ کُنْتُمْ قَلیلاًفَکَثَّرَکُمْ وَ انْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُفْسِدینَ. (اعراف85 و 86)
فرستاد بر قوم مَدْیَنْ شعیب مگر بر زُداید از آن قوم عیب
بگفتا پرستید، پروردگار شما را نباشد جز او کردگار
کنون حجت و آشکارا دلیل فرود آمد از سوى رب جلیل
دگر کم فروشیتان ترک باد بسنجید با کیل و میزان و داد
به روى زمین و میان بلاد مبادا بورزید فسق و فساد
به منظور اصلاح از آسمان قوانین فرستاده شد این زمان
همانا بود نیک تر این عمل اگر مؤمنانید دور از دغل 85
نسازید با هر طریق تباه نفوس بشر را گم از راست راه
که آن را که ایمان بیاورده است به حبل الهى برآورده دست
بسازید گمراه از راه راست کشانید بر راه کج کان خطاست
شما نیز اى مؤمنان بلاد کنون در دل خویش آرید یاد
که تعدادتان بود بسیار کم ولى خصم بسیار در هر قدم
شما را بیفزود آن ذوالجلال که پیروز گردید اندر جدال
ببینید بر فاسدان دیار چه ها گشت پایان و فرجام کار
2. تعجّب یا پرسشِ نکوهشى (استفهام انکارى) این شیوه نیز در مورد ضدّ ارزشهایى به کار رفته که در قالب عادتهاى زشت و رایج مردم جلوه مى کنند و خُلقى عام به شمار مى روند. مثال برجسته این مورد، عمل لواط است: وَ لُوطًا اِذْ قالَ لِقَوْمِه اَتَأتُونَ الْفاحِشَةَ ما سَبَقَکُمْ بِها مِنْ اَحَد مِنَ الْعالَمینَ؟ (اعراف80 نمل54)
پس از آن ز سوى خدا لوط پاک پیمبر بگردید در روى خاک
به قومش بفرمود آیا شما ندارید شرمى ز یکتا خدا؟
نمایید اعمال زشت از هوس که ناکرده زین پیشتر هیچ کس
3. نمایش دادن اخلاق دیگران در این شیوه، قرآن اخلاق بعضى از گروه هاى اجتماعى را به نمایش مى نهد. در این جا نیز همانند دیگر بخشها و ابعاد، هرچه بر زبان قرآن جارى مى شود صدق محض است. برخلاف بعضی نظریّه ها، مى توان از همین تصویرهاى قرآنى به روحیات و خُلقیّات حقیقى این گروههاى اجتماعى پى برد. وَ مِنْ اَهْلِ الْکِتابِ مَنْ اِنْ تَأْمَنْهُ بِقِنْطار یُؤَدِّه اِلَیْکَ وَ مِنْهُمْ مَنْ اِنْ تَاْمَنْهُ بِدینار لایُؤَدِّه اِلَیْکَ اِلاّ ما دُمْتَ عَلیْهِ قآئِمًا ذلِکَ بِاَنَّهُمْ قالُوا لَیْسَ عَلَیْنا فىِ الاُمِّیینَ سَبیلٌ وَ یَقُولُونَ عَلَى اللهِ الْکَذِبَ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ آل عمران75
گروهى شناسیم ز اهل کتاب که هرگز نپیچند روى از صواب
چو مالى سپارى، دهندت درست گروهى دگر آن چنان نادرست
که دینارى ار خود گذارى گرو دگر پس نیارند آن را به تو
مگر آنکه باشى تو بس سختگیر که آن مال گردد ترا دستگیر
ازاین رو که گویند قوم یهود کسى کو ز تورات پیرو نبود
اگر مال او را خورى عیب نیست که نادان خبردار از غیب نیست
بدانند، لیکن به یکتا خدا بدین حرفها مى زنند افترا
نظریّه «سمبل پردازى در نمایش اخلاق دیگران»
بعضی عقیده دارند که در این مورد نیز، همانند رویدادهاى تاریخى، قصّه هاى قرآن گاه در مقام تعبیر ادبى و هنرى اند و نه بیان واقعیّت. اگر به راستى چنین باشد، چگونه مى توان مرزى میان تعابیر صرفاً ادبى و ترسیمهاى واقعى باز شناخت؟
از این گذشته، مگر قرآن کتاب ادبیّات و فنون ادبى است که وقتى ظاهرش به روشنى از ارزشها یا ضدّ ارزشهاى اخلاقى یک قوم سخن میگوید، گمان بریم که مُرادى دیگر دارد و در مقام سمبل پردازى و تمثیل است؟
مسأله مهم، جنگ روانى است، نه بیشتر و نه کمتر. چه بسا آنچه درباره ویژگى هاى یهود آمده است، از همین باب باشد; زیرا قرآن، به ویژه در دوران مَدَنى، هجومى سرسختانه را ضدّ یهود سامان مى داد.
آیا معناى این سخن چیزى جز این است که قرآن براى مبارزه با یهود و جنگ روانى با آنان، ویژگى هایى را به ایشان نسبت داده که چه بسا خلاف واقع بوده است؟ و در این صورت، چه تفاوتى است میان بشر و خداوند؟
هر دو در مقام درگیرى و نبرد، شایعه مى پراکنند و دروغ مى گویند؟ اصولا اگر این ویژگى هاى منفى و ضدّ ارزشى در یهود نبود، چرا قرآن تا این اندازه سرسختانه در برابرشان موضع گرفت و پیامبر و یاران خاصّش چنان یهود ستیزى به راه انداختند؟ آیا هجوم سرسختانه ضدّ یهود هم ، نمادین و تمثیلى بوده است؟
برخى از ویژگى هاى مهمّ یهود و مصریان
1.عهد شکنى برجسته ترین ویژگى یهود که در قرآن به تصویر کشیده شده است، پای بند نبودن به عهد است. در قصّه موسى مى نگریم که قوم او بسیارى از عهدهایى را که با وى بسته بودند، ناجوانمردانه زیر پا نهادند: وَ لَقَدْ اَنْزَلْنا اِلَیْکَ ایات بَیِّنات وَما یَکْفُرُبِها اِلاَّ الْفاسِقُونَ . اَوَ کُلَّما عاهَدُوا عَهْدًا نَبَذَهُ فَریْقٌ مِنْهُمْ بَلْ اَکْثَرُهُمْ لایُؤْمِنُونَ . وَلَمّا جآءَهُمْ رَسُولٌ مِنْ عِنْدِ اللهِ مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ نَبَذَ فَریقٌ مِنَ الَّذینَ اُوتُوا الْکِتابَ کِتابَ اللهِ وَرآءَ ظُهُورِهِمْ کَاَنَّهُمْ لایَعْلَمُونَ. (بقره99 تا 101)
از همین ویژگى اخلاقى با تصویرى بس هنرمندانه در جایى دیگر یاد شده است: همین ویژگى از مصریان نیز به تصویر کشیده شده است. آنان کسانى هستند که عهد خویشتن با خدا را شکسته اند: وَ لَقَدْ اَخَذْنآ الَ فِرْعَوْنَ بِالسِّنینَ وَ نَقْص مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ . فَاِذا جآءَتْهُمُ الْحَسَنَةُ قالُوا لَنا هذِهِ وِ اِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ یَطَّیَّرُوا بِمُوسى وَ مَنْ مَعَهُ اَلا اِنَّما طائِرُهُمْ عِنْدَاللهِ وَلکِنَّ اَکْثَرَهُمْ لایَعْلَمُونَ . وَ قالُوا مَهْما تَأْتِنا بِه مِنْ ایَة لِتَسْحَرَنا بِها فَما نَحْنُ لَکَ بِمُؤمِنینَ . فَاَرْسَلْنا عَلَیْهِمُ الطُّوفانَ وَ الْجَرادَ وَ الْقُمَّلَ وَ الضَّفادِعَ وَ الدَّمَ ایات مُفَصَّلات فَاسْتَکْبَرُوا وَ کانُوا قَوْمًا مُجْرِمینَ . وَ لَمّا وَقَعَ عَلَیْهِم الرِّجْزُ قالُوا یا مُوسى ادْعُ لَنا رَبِّکَ بِما عَهِدَ عِنْدَکَ لَئِنْ کَشَفْتَ عَنَّا الرِّجْزَ لَنُؤْمِنَنَّ لَکَ وَ لَنُرْسِلَنَّ مَعَکَ بَنى اِسْرائیلَ . فَلَمّا کَشَفْنا عَنْهُمُ الرِّجْزَ اِلى اَجَل هُمْ بالِغُوهُ اِذا هُمْ یَنْکُثُونَ . فَانْتَقَمْنا مِنْهُمْ فَاَغْرَقْنا هُمْ فِى الْیَمِّ بِاَنَّهُمْ کَذَّبُوا بِایاتِنا وَ کانُوا عَنْها غافِلینَ. (اعراف130 تا 136)
همانا که فرعونیان را خدا به قحط و غلا کردشان مبتلا
ز نقصان زرع و ز آفات کشت خدا رنجهائى بر ایشان نوشت
که شاید ز محنت بگیرند پند نمایند یاد خداوند چند
پس آنگه که نیکوئى و حسن حال رسیدى بدانها به پایان سال
به خود نسبتش داده گفتند باز که بودیم شایسته و سرفراز
ولى چون بر آنان بد آید به پیش بلائى ببینند در نزد خویش
بگویند حقا که این فال بد ز موسى و یاران راهش رسد
بدانید این رنجهائى که خاست همه تحت فرمان یکتا خداست
ولى اکثر خلق از مرد و زن نباشند آگاه از این سخن
بگفتند فرعونیان ذلیل به موسى همان رادمرد جلیل
کنون گر تو آورده اى معجزات که ما را بدان، سحر سازى و مات
تو این نکته را خوب از ما شنو که هرگز نیاریم ایمان به تو
پس آنگاه بر کیفر کارشان عذابى فرستاد آن بى نشان
بیاورد طوفان، وزغ بود و خون ملخ با شپش نیز بودش درون
نشانهاى قهر و غضب آشکار بر آنها فرستاد پروردگار
ولى باز هم آن گروه از عناد نمودند گردنکشى در بلاد
که بسیار بودند ناراست کار به دام گنهکارى خود دچار
زمانى که خشم خدا رو نمود بر آنها بلائى بیامد فرود
به موسى بگفتند اى مرد راه کنون از خداوند خود بازخواه
که از ما کند دور رنج و بلا ز چنگال تعذیب سازد رها
اگر رفع سازى ز ما این خطر بیاریم ایمان به تو سربه سر
سپاریم بر تو بنى اسرییل فرستیم همراهت آن قوم و ایل
پس آنگه بلا را بکردیم دور ولى بازافتاد ناگه فتور
چو آن مدت عهد آمد به سر شکستند پیمان خود را دگر
از آنها کشیدیم سخت انتقام نمودیمشان غرق دریا تمام
چو منکر بر آیات ما شدند از آن آیه ها سخت غافل بدند
2. ضعف و بى ارادگى همچنین مصریان در پیروى از فرعون و عبادت او، گروهى خوار و ضعیف و بى اراده قلمداد مى شوند:
وَ قالُوا یا اَیُّهَ السّاحِرُ ادْعُ لَنا رَبَّکَ بِما عَهِدَ عِنْدَکَ اِنَّنا لَمُهْتَدُونَ . فَلَمّا کَشَفْنا عَنْهُم الْعَذابَ اِذا هُمْ یَنْکُثُونَ . وَنادى فِرْعَوْنُ فى قَوْمِه قالَ یا قَوْمِ اَلَیْسَ لى مُلْکُ مِصْرَ وهذهِ الاَنْهارُ تَجْرى مِنْ تَحْتى اَفَلاتُبْصِرُونَ. اَمْ اَنَا خَیْرٌ مِنْ هذَاالَّذى هُوَ مَهینٌ وَلایَکادُ یُبینُ. فَلَوْلا اُلْقِىَ عَلَیْهِ اَسْوِرَةٌ مِنْ ذَهَب اَوْجآءَ مَعَهُ الْمَلئِکَةُ مُقْتَرِنینَ. فَاسْتَخَفَّ قَوْمَهُ فَاَطاعُوهُ اِنَّهُمْ کانُوا فاسِقینَ (زخرف49 تا 54)
بخواندند ساحر، رسول اله بگفتند از ایزد خود بخواه
اگر با تو دارد وفائى و عهد عذابش ز ما دور سازد به مهد
گر این شرط بر جاى آرى سزاست که گردیم ما هم هدایت به راست
از ایشان بکردیم دور آن عذاب کنارى نهادیم قهر و عقاب
ولى پا نهادند برآن قرار نماندند بر عهد خود استوار
چو فرعون در بین قومش ندا برآورد و بر مردمان زد صدا
چنین گفت بر ضد موسى سخن که این مصر آیا نباشد ز من
مگر زیر قصرى که هستم در آن کنون نیست جوئى ز آب روان ؟
نبینید آیا شکوه و جلال که دارم من اکنون بدین وصف و حال
که من برترم یا چنین مرد خوار که مردیست بى حجت آشکار
اگر او رسول خداوند هست چرا طوق زرین ندارد بدست
چرا پس ملائک ز هفت آسمان نباشند همراه او این زمان
بدین گونه گفتار بس بى دلیل همى داشت قومش زبون و ذلیل
مطیعش بگشتند آن قوم خوار که بودند بس فاسق و نابکار
سنّت هاى انسانى هدف و پیام این قصّه ها، ارائه صورتى اصیل و صحیح از ناموسها و سنّتهاى انسانى است. عبرت و موعظه اى که در قصّه هاى قرآن نهفته است، یادآورىِ همین سنّتهاست. اگر انسانها این پیامهاى جاودان را به روشنى درک کنند، افقِ فراپیش را بصیرانه مى بینند و راه را از بیراهه تشخیص مى دهند. اکنون به سنّتهاى برجسته انسانى در قصّه هاى قرآن اشاره مى کنیم.
استوارى و پایدارىِ عقیدتىِ مؤمنان
کسى که به آیین و راهى ایمان آورده است، از لحاظ عاطفى و روحى در فضایى قرار مى گیرد که هر اندیشه مخالف در نظرش ناصواب جلوه مى کند. ارتباط فکرى میان مؤمن و اندیشه اش، هر مؤمنى که باشد و هر اندیشه اى که داشته باشد، ارتباطى حبیبانه است: وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللهِ اَنْدادًا یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللهِ وَ الَّذینَ امَنُوا اَشَدُّ حُبًّا للهِ. (بقره165)
بلى بین مردم گروهى درند که فرمان ز بتهاى دون مى برند
چنان دوست دارند بتهاى خوار که گوئى پرستند پروردگار
ولى مؤمنان به رب جلال مُحبند بر او به حد کمال
اگر مشرکان ستم پیشه کار ببینند خود خشم پروردگار
وجود این جَوّ روانى سبب مى شود که مؤمن به یک عقیده، بر اندیشه خود پاى فشارد و صاحب اندیشه مقابل را گمراه شمارد: وَ قالَتِ الْیَهُودُ لَیْسَتِ النَّصارى عَلى شىءْء وَ قالَتِ النَّصارى لَیْسَتِ الْیَهُودُ عَلى شَىْء وَ هُمْ یَتْلُونَ الْکِتابَ کَذلِکَ قالَ الَّذینَ لایَعْلَمُونَ مِثْلَ قَوْلِهِمْ فَاللهُ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقیمَةِ فیما کانُوا فیهِ یَخْتَلِفُونَ (بقره113)
یهودان بگویند این را مدام نصارى ندارند برحق مرام
نصارى بگویند این حرف نیز یهودان ندارند در دست چیز
ولى هر دو ملّت بدور از صواب به نقصان بخوانند متن کتاب
گروهى که در جهل وامانده اند چنین گفته هائى به لب رانده اند
در این اختلافات پروردگار بخواهد کند حکم روزِ شمار
قوم نوح علیه السلام به راستى و از صمیم جان، مى پنداشتند که خود بر حقّ و هدایتند و نوح گمراه گشته است: قالَ الْمَلاُ مِنْ قَوْمِهِ اِنّا لَنَرئکَ فى ضَلال مُبین . قالَ یا قَوْمِ لَیْسَ بى ضَلالَةٌ وَلکِنّى رَسُولٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمینَ. (اعراف 60 و 61)
بزرگان آن قوم غرق گناه بگفتند هستى تو گمره ز راه
بگفتا نباشم من از گمرهان و لیکن رسولم ز رب جهان
همین استوارى بر عقیده است که مؤمنان را اتّحاد و همبستگى مى بخشد و عواطف و سلایق گوناگون را گرداگرد یک مدار گرد مى آورَد. پس راز نیرومندى یک قوم در همین همبستگى فکرى و اعتقادى شان نهفته است و اگر مردمى از این منبع فاصله گیرند، وحدت ملّى شان آسیب مى پذیرد. به همین جهت، هرگاه فردى اندیشه اى نو مى آورد، ناخشنودى یک قوم را بر مى انگیزد و بدگمانى و شوم اندیشى ایشان را دامن مى زند: وَ لَقَدْ اَرْسَلْنا اِلى ثَمُودَ اَخاهُمْ صالِحًا اَنِ اعْبُدُوا اللهَ فَاِذاهُمْ فَریقانِ یَخْتَصِمُونَ . قالَ یا قَوْمِ لِمَ تَسْتَعْجِلُونَ بِالسَّیِّئَةِ قَبْلَ الْحَسَنَةِ لَوْلا تَسْتَغْفِرُونَ اللهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ . قالُوا اطَّیَّرْنا بِکَ وَ بِمَنْ مَعَکَ قالَ طآئِرُ کُمْ عِنْدَاللهِ بلِ اَنْتُمْ قَوْمٌ تُفْتَنُونَ. (نمل45 تا 47)
چو صالح بیامد به قوم ثمود که تبلیغ دین الهى نمود
دو فرقه بگشتند آن قوم و کیش ره جنگ و آشوب بگرفته پیش
به قومش چنین گفت صالح سخن رسول جهان دیده، مرد کهن
که بر نیک کارى نجسته طریق بگشتید در بحر عصیان غریق
نخواهید آیا به یکتا خدا نمایید توبه ز کفر و ریا
امیدست رحمات پروردگار شود شامل حالتان بى شمار
بدادند او را جواب سؤال که بر تو بخواهیم زد تیره فال
بفرمود صالح کزین فال بد یگانه خداوند آگه بود
که گشتید خود موجب این بلا بگردید بر امتحان مبتلا
همه پیامبران و دعوتگران الهى مشمول همین قاعده بوده اند. هیچ پیامبرى نبوده است که از ریشخند و استهزاى قوم خود در امان باشد: وَ لَقَدْ اَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ فى شِیَعِ الاْوَّلینَ . وَما یَأْتیهِمْ مِنْ رَسُول اِلاّ کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُونَ. (حجر10 و 11)
که پیش از تو هم سوى دیگر اُمم رسولان بکردیم مبعوث هم
ز یزدان نیامد رسولى نکو مگر اینکه کردند انکار او
آنگاه با انواع تهدیدها پیامبران را بیم مى داده اند: تهدید به رَجْم و سنگسار، تهدید به حبس، تهدید به آوارگى و خانه به دوشى، تهدید به سوزانده، تهدید به قتل. و از آن پس، تهدیدها عملى مى شده اند. هریک از پیامبران به یک یا چند نوع از این تهدیدها و همانندهاى آنها گرفتار گشته است. به همین دلیل، دعوت پیامبران همواره به نوعى با گذشته پیوند داشته است تا مردم یکسره آن را تازه و بدیع نشمرند و از آن نگریزند.
از این گذشته، پیوند خاصّ عاطفى و اجتماعى هر پیامبر با مردم خویش و همزبانى اش با آنان سبب مى شده که هم از دامنه خصومت با این اندیشه تازه رفته رفته کاسته شود و هم پیامبر با دلسوزى و پایمردى راه خویش را ادامه دهد و بر رسالت خود پاى بفشارد.
پیامبران خدا به دلیل داشتن همین بینش صحیح از ناموس اجتماع و سنّت طبیعى انسانى، در برابر آزارها و گزندها صبورى مى ورزیدند و با ایمان و اعتقادى روشن، آزارشان را برخاسته از همان حسّ طبیعى مى دانستند.
پس هرگز توده ها را دشمن خویش نمى شمردند و با اسلوبهایى که خداوند به آنان تعلیم مى کرد، رفته رفته در ایمان آنان تصّرف مى کردند تا اندیشه توحیدى را جایگزین آن سازند.
خوشبینى و امید پیامبران نسبت به آینده
پیامبران به راه و مرام خود ایمان داشتند و از این رو هرگز نسبت به پیروزى خویش شک نمى کردند. پیروزى براى آنها عمل به وظیفه انذار و تبشیر بود و وعده اِلهى همواره در جانشان چراغ رسالت را برمى افروخت: ثُمَّ نُنَجّى رُسُلَنا وَالَّذینَ امَنُوا کَذلِکَ حَقًّا عَلَیْنا نُنْجِى الْمُؤمِنینَ (یونس103)
همه مؤمنان و رسولان خویش رهانیم از هر بلایى و ریش
نجات همه مؤمنان را خدا به خود فرض کردست اندر قضا
حتّى گاه فشارها و آزارها سبب مى شده است که پیام آوران اِلهى در آستانه افسردگى قرارگیرند، ولى باز همان امید به آینده و چشمداشت به لطف خداوند آنان را نجات مى داده است: وَ ذَا النُّونِ اِذْ ذَهَبَ مُغاضِباً فَظَنَّ اَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ فَنادى فِى الظُّلُماتِ اَنْ لآ اِلهَ اِلاّ اَنْتَ سُبْحانَکَ اِنّى کُنْتُ مِنَ الظّالمینَ .فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَنَجَّیْناهُ مِنَ الغَمِّ وَکَذلِکَ نُنْجِى الْمُؤمِنینَ. (انبیا87 و 88)
به یاد آر یونس که از قوم خود غضبناک گردید و بیرون بشد
گمان کرد هرگز به سختى دچار نمى گردد از سوى پروردگار
چو افتاد در ظلمت آن نیک مرد بدین گونه از ترس فریاد کرد
منزه توئى اى یگانه خدا خودم بر خودم ظلم کردم روا
دعایش اجابت نمودیم، هم رهاندیم او را ز گرداب غم
که این گونه یزدان نماید رها همه مؤمنان را ز دام بلا
گاه نیز در آستانه ناامیدى، خداوند نشانه هایى از رحمت و نصر را بر پیامبران خود نازل مى فرموده است تا این امید بیشتر در جان آنان قوّت گیرد و در لحظه هاى سخت احساس تنهایى نکنند: حَتّى اِذَا اسْتَیْئَسَ الرُّسُلُ وَظَنُّوا اَنَّهُمْ قَدْ کُذِبُوا جآءَهُمْ نَصْرُنا فَنُجِّىَ مَنْ نَشآءُ وَلایُرَدُّ بَأْسُنا عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِمینَ. (یوسف110)
پس آن قدر مردم ز کبر و منى نمودند با مرسلین دشمنى
که کم کم رسولان نیکوسرشت بگشتند مأیوس از سرنوشت
تصور نمودند اهل عفاف که این وعدۀ نصر باشد خلاف
در آن حال آمد زمانى فرا که یارى ایشان نماید خدا
کسى را که خواهد، خداى حیات ز ظلمت رهاند، ببخشد نجات
خود از مجرمان، رب والامقام بدون گمان مى کشد انتقام
که این حکم قطعى بود از خدا دگرگون نگردد به دور قضا
قصّه هایى که از اقوام پیشین در قرآن آمده اند، عوامل مهمّ روحى در کاستن از فشارهاى روانى بر پیامبر ما بوده اند. در خلال همین رویدادها، قلب پیامبر قوّت مى گرفته است، زیرا آثار نصر و رحمت خداوند را براى پیام آوران پیشین به روشنى مى دیده است. همین تجربه هاى پیروز پیشین، مؤیّدى بزرگ براى ادامه راه محمّد بوده است.
رویارویى دو جبهه خیر و شر تأکید ما بر مبارزه نیروهاى خیر و شر از این روست که در قصّه هاى قرآن، توالى رویدادها و حضور اشخاص واشیا بر پایه همین مبارزه و قرار گرفتن در یکى از این دو جبهه معنا مى یابد. خیر و شر، هریک، ضوابط و ویژگى هاى خود را دارد. مهم ترین ویژگىِ خیر آن است که براى فرد و جامعه سودمند باشد و در عین حال، زیانى به فرد و جامعه نرسانَد. در قصّه قرآنى، نبرد میان این دو نیرو در عرصه ایمان و کفر بروز مى یابد. همه تلاشها و دعوتها نیز بر همین مدار شکل مى گیرند.
قصّه نوح را در نظر آورید که از لحاظ زمانى، از قصّه هاى نخست قرآن است و بارها در کتاب خدا تکرار گشته است. در این قصّه، همواره سخن از دعوت به عبادت خداى یگانه است. و همیشه نیز این دعوت با انکار و عناد رویارو مى شود.
این دعوت 950 سال به درازا مى انجامد و کافران تا آنجا پیش مى روند که نوح را از سنگسار شدن بیم مى دهند. این تأکید بر ایمان و کفر، البتّه از آن رو نیست که قرآن به دیگر چهره هاى خیر و شر بى اعتناست، بلکه از این جهت است که ایمان عصاره همه خیرها و کفر چکیده همه شرهاست.
پس هرگاه نبرد ایمان و کفر نمایش داده شود، در حقیقت مبارزه میان همه خیرها و همه شرها نمایان ده شده است. از این دیدگاه، رهاورد ایمان، سراسر، پاکى و رشد و بَر و بار است که در «هدایتِ رَب» جلوه مى یابد: اِنَّ الَّذینَ امَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ یَهْدیهِمْ رَبُّهُمْ بِایمانِهِمْ تَجْرى مِنْ تَحْتِهِمُ الاَنْهارُ فى جَنّاتِ النَّعیمِ. (یونس9)
همانا کسانى که بر کردگار بگشتند مؤمن شده نیک کار
خداوندشان ره نماید به راست سرانجام جنت بر ایشان سزاست
بمانند جاوید اندر جنان که جویست زیر درختان آن
امّا کفر، سراسر، هیچ و پوچ و حسرت و بى بَرو بارى است: وَ الَّذینَ کَفَرُوا اَعْمالُهُمْ کَسَراب بِقیعَة یَحْسَبُهُ الظَّمْـانُ مآءً حَتّى اِذا جآءَهُ لَمْ یَجِدْهُ شَیْئًا وَ وَجَدَ اللهَ عِنْدَهُ فوَفّئهُ حِسابَهُ وَ اللهُ سَریْعُ الْحِسابِ (نور 39)
ز ناباوران بشنو این حسب حال چنین بوده و هست اندر مثال
همانند یک خشک بَرُّ و سراب که تشنه گمان مى برد هست آب
شتابان بدان سوى گردد دوان ولى هیچ آبى نبیند روان
ببیند که یزدان بر او ناظرست به ثبت عملهاى او حاضرست
خدا هست حقا سریع الحساب جدا مى کند اهل لطف از عذاب
و در منظرى دیگر: مَثَلُ الَّذینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ اَعْمالُهُمْ کَرَمادِنِ اشْتَدَّتْ بِهِ الرّیحُ فى یَوْم عاصِف لایَقْدِرُونَ مِمّا کَسَبُوا عَلى شَىْء ذلِکَ هُوَ الضَّلالُ الْبَعیدُ. (ابراهیم 18)
عملهاى کفار در روزگار بود همچو خاکسترى پست و خوار
که چون تندبادى وزد در هوا سپارند خود را به باد فنا
هم از کوشش خود چه سهل و چه سخت نبینند سودى همه تیره بخت
ضلالت همین است اندر حیات که باشند دور از طریق نجات
این مبارزه مستمر میان ایمان و کفر، گرچه در ظاهر غبار برمى انگیزد و فریاد نبرد مى پراکنَد، در حقیقت تصفیه گاهى است تا بدى ها و ناپاکى ها از چهره جهان زدوده شوند و زیبایى و پاکى ها جلوه کنند.
این حکایت، درست همانند مَثَل تنگنا و درد زایمان است که گرچه خود بحرانى سخت است، رهاوردى مبارک و شیرین دارد: زایش یک مولود جدید!
ادامه مطلب
http://m5736z.blog.ir/post/Qesse3
http://m5736z.blog.ir/post/Qesse2
http://m5736z.blog.ir/post/QESSEH
