آیات قرآن و روزه
ترجمه به نظم
( اشعار امید مجد )
☫ ﷽ ☫
آیات موضوعی قرآن 7
روزه ، آثار و انواع آن در قرآن
روزه و ادیان مختلف
شرح و توضیح آیات و ترجمه به نظم
مؤلّف : محمود زارع پور
روزه در اسلام
تاریخ روزه، برای اولین بار در اسلام به سال 6 ه.ق می‌رسد، زمانی که پیامبر صلی الله علیه و آله پس از صلح حدیبیه، راهی مدینه شدند، ایشان در مدینه اعمال ماه رمضان و سپس شوال را بجا آوردند. اسلام جایگاه خاصی برای روزه قائل می‌باشد، تا آنجا که در حدیثی از پیامبر یکی از ستون‌های محکمی که اسلام برآن استوار گردیده را، روزه‌داری در ماه رمضان می‌شمردند. و در جایی دیگر یکی از سه ساحت بهره‌برداری از اسلام را روزه می‌دانند.
تعریف روزه: روزه از جمله اعمال عبادی است که خداوند به آن امر فرموده که در آن، انسان در طول مدت معین و ساعات خاصی از شبانه روز، از خوردن و آشامیدن و ... در برخی موارد، حتی صحبت کردن دست می‌کشد. روزه در گام اول عبارت از حفظ شکم و شهوت از خوردن و آشامیدن و رعایت آداب ظاهری .
در گام بعد حفظ زبان، گوش، چشم، دست و پا و سایر اعضا و جوارح از گناهان را در بر می‌گیرد که در صورت عدم رعایت آنها، روزه باطل می‌گردد. اما همه اینها بهانه‌ای است تا انسان بیشتر به نفس خود توجه کند. هدف نهایی روزه، رسیدن به این مرحله که آن روزه قلب از هموم دنیوی و افکار پست و نگهداری او از ماسوی الله می‌باشد. علی علیه السلام می‌فرماید: روزه دل با ارزش‌تر از روزه زبان و روزه زبان، باارزش‌تر از روزه شکم است.
شرایط روزه: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: سکوت روزه دار، ستایش خداست. و ثمره بزرگ سکوت، تذکر می‌باشد. که حکمت را به ارمغان می‌آورد. در سوره مریم به صورت شفاهی به مقوله سکوت در روزه پرداخته. به حضرت مریم وحی می‌شود:
بگو برای خدا روزه نذر کرده‌ام، پس امروز با بشری سخن نمی‌گویم
حدیثی از امام صادق علیه السلام: ایشان روزه‌دار را حتی از مجادله و سوگند راست منع می‌نماید. همه شرایطی که در مورد روزه ذکر گردید، باید در ظرف زمانی خاص واقع گردد، زیرا تنها ماه مبارک رمضان است که ماه برگزیده خداست تا مسلمانان ابتدا تا انتهای آن روزه بگیرند. هیچ کس، حق ندارد بدون دلیل موجه شرعی، روزه این روزها را ترک نماید
آنچه ارزش روزه را مضاعف می‌نماید واقع شدن آن در ماه مبارک رمضان است، ماهی که قرآن در آن نازل شده. شخص روزه دار، باید شرایط روحی خود را برای روزه گرفتن آماده سازد.
امام صادق علیه السلام فرمود: موقعی که روزه می‌گیری، خود را به آخرت، نزدیک ببین و با خضوع و خشوع و شکستگی و خواری‌اش، مانند بنده‌ای که از مولای خود ترسان است. دلت را از عیوب و باطنت را از حیله‌ها و منکرها پاک کن و از هرچه غیرخداست، بیزاری جوی، در روزه خود، تنها خدا را سرپرست خود بدان و آن گونه که شایسته است از خداوندی که بر همه غالب است بترس . در روزهایی که روزه می‌گیری، روح و بدنت را به خدای متعال بده و قلب خود را برای محبت او و بدنت را برای عمل به دستوراتش و چیزهایی که از تو خواسته ، آزاد گردان ....
نتیجه روزه، معرفت به خداوند است و شکرگزاری از او بخاطر اینکه ما را هدایت نموده، کسانی که به این مرحله برسند، مورد آمرزش خدا قرار گرفته به اجر عظیمی می‌رسند. ماه مبارک رمضان، بهترین فرصت برای کسب آمرزش خداوند است. پیامبر علیه السلام فرمود: هرکس ماه مبارک را از دست دهد و آمرزیده نشود، خدا او را نیامرزد.
آثار روزه: روزه، آثار ظاهری و باطنی فراوانی را در پی دارد. روزه در حداقل و اولین پیامد، به انسان سلامتی میدهد. هدف و اثر اصلی روزه در حدیثی قدسی به خوبی بیان شده؛ نتیجه روزه کم خوری و کم گویی است که حکمت را به ارمغان می‌آورد. حکمت نیز، معرفت و یقین را در پی دارد وقتی بنده‌ای به یقین برسد، باکی ندارد که چگونه روزگار را سپری کند در سختی یا آسایش و این مقام خوشنودهاست. انسانی که به حقایق روزه دست یافته، به قرب و معرفت الهی نایل می‌شود و خدا هیچ مانعی بین او و خود قرار نمی‌دهد که این مقام دوستان خداوند است.
کاربرد روزه در قوانین اجتماعی: روزه وسیله‌ای برای تنبیه و تهذیب نفس است از این رو، خداوند آن را برای بهبود عمیق روابط اجتماعی دایر نموده، در قرآن به کاربرد روزه درد و مورد قصاص و کفاره می‌پردازد.
الف- قصاص: از جمله کاربردهای مهم و جالب روزه در شرع اسلام قصاص می‌باشد. خداوند می‌فرماید: «... در قصاص نفس غیرعمد مسلمان، کسی که مال برای دیه ندارد، دو ماه پیاپی، روزه بگیرد که بخشایشی است از ناحیه خداوند.» با این آیه، دو ماه روزه، بر شخصی بی‌بضاعت که توانایی پرداخت دیه را ندارد واجب می‌شود.
ب- کفاره: از دیگر کاربردهای روزه در فقه اسلامی در مقوله کفاره می‌باشد، کفاره به معنای پوشاندن و عبارت است از عملی که به گونه‌ای، زشتی معصیتی را بپوشاند. کفاره چیزی است که گناه را بپوشاند.
ج- قسم: خدا قسم‌هایی را که منجر به بستن پیمان می‌شود، مواخذه نموده و کفاره ای برای آن تعیین می‌نماید. در مورد کسی هم که استطاعت مالی ندارد، سه روز روزه را در نظر می‌گیرد. تا با این کار، عمل به سوگندها را محکم نماید. مورد دیگری که قرآن از روزه به عنوان کفاره، اشاره می‌نماید آیه 59 مائده می‌باشد برای کسی که در حال احرام شکار کند، در حالی که استطاعت ندارد. به جای اطعام هر مسکین، یک روز، روزه
بگیرد تا کیفر نافرمانی را بچشد.» این گونه خداوند، تنبیه لازم را اجرا می‌نماید.
ویژگی ها و آداب ماه مبارک رمضان فضایل کلی ماه رمضان
در بین ماه های سال قمری، ماه مبارک رمضان، از قداست و جایگاه ویژه ای برخوردار است چنانکه در دعای مخصوص آن می خوانیم: و هذا شهر عظمته و کرمته و شرفته و فضلته علی الشهور و رمضان، ماهی است که او را عظمت و کرامت و شرافت، و فضیلت دادی، نسبت به ماه های دیگر
رسول خدا علیه السلام اگر کسی در این ماه، یک آیه از قرآن، تلاوت کند، ثوابش مثل کسی که در غیر ماه رمضان، یک بار قرآن را ختم کرده
امام صادق علیه السلام: هرکس در ماه رمضان، صدقه ای بدهد خداوند هفتاد نوع، بلا را از او دور می کند
حضرت علی از پیامبر خاتم علیهما السلام : هیچ مؤمنی نیست که ماه رمضان را، به حساب خدا، روزه بگیرد، مگر آن که خدای تبارک و تعالی، هفت خصلت را برای او لازم گرداند، هرچه حرام در پیکرش باشد محو و ذوب گرداند. به رحمت خدای عزوجل نزدیک می شود. (با روزه خویش) خطای پدرش حضرت آدم را می پوشاند
خداوند لحظات جان دادن را، برای او، آسان کند. از گرسنگی و تشنگی روز قیامت در امان است. خدای عزوجل از خوراکی های لذیذ بهشتی او را نصیب دهد. و بالاخره خدای عزوجل، برائت و بیزاری از آتش دوزخ را به او عطا فرماید.
(پرسش کننده در این حدیث مفصل، عالم یهودی بود) که عرض کرد راست گفتی ای محمد. ماه مبارک رمضان علاوه بر این که ماه عبودیت و بندگی، و ماه غفران و رحمت الهی است، از جهات دیگر نیز حائز اهمیت است .
آموزه های قرآنی، نقش و کارکرد روزه در مسیر خدایی و ربانی شدن کارگاه کسب تقوا یکی از واجبات مهم در اسلام روزه ماه مبارک رمضان است؛ زیرا روزه، تمرین مدیریت نفس و کارگاه عملی برای دست یابی به تقواست، به ویژه در ماه رمضان که موانع بیرونی کاهش می یابد و به سبب زنجیر شدن شیاطین، امکان تمرین در یک فضای آرام فراهم می آید
انسان موجودی با صفات متضاد است. از این رو از پیچیدگی شگرفی برخوردار می باشد. این تضاد و تقابل صفات انسانی، مهم ترین عامل در رشد و تکامل انسان است و حرکت انسانی را به سوی هدف اصلی آفرینش فراهم می آورد؛ زیرا هدف از آفرینش انسان، به عهده گرفتن خلافت الهی از طریق تحقق و فعلیت بخشی به صفات و اسمای سرشته در ذات است
از آن جایی که فشارهای بیرونی و درونی بر آدمی بسیار سنگین است و محیط پیرامون انسان در زمین نیز خود عاملی برای تحکیم قدرت و قوت نفس شیطانی و اماره است، خداوند بر انسان منت نهاده و به شیوه های گوناگون، فرصت هایی را دراختیار بشر قرار داده تا بتواند تمرین رنگ خدایی گرفتن و خدایی شدن داشته باشد. از جمله کارگاه های عملی برای تمرین رنگ خدایی گرفتن انسان، کارگاه روزه ماه رمضان است.
پیامبرگرامی: ایها الناس ان ابواب الجنان فی هذا الشهر مفتحه، فاسئلوا ربکم ان لا یغلقها عنکم، و ابواب النیران مغلقه فاسئلوا ربکم ان لایفتحها علیکم، والشیاطین مغلوله فاسئلوا ربکم آن لا یسلطها علیکم: ای مردم! درهای بهشت دراین ماه باز است، ازخدا بخواهید که آن را بر شما نبندد؛ و درهای جهنم بسته است، از خدا بخواهید که برشما باز نکند؛ و شیطان ها درغل و زنجیرند، از خدا مسئلت کنید که آنان را بر شما مسلط نکند (وسائل الشیعه ج7 ص226) در حقیقت، شرایط ماه رمضان یک شرایط استثنایی است که انسان دراین دوره بتواند دست کم از فشارهای درونی چون ترس و عدم آمادگی برای شنا و مانند آن در امان باشد. البته نمی توان شرایط ماه های دیگر سال را مانند ماه رمضان دانست؛ زیرا ماه های دیگر، شیاطین آزاد هستند و همانند امواج دریا بر جان شما می کوبند و می خواهند شما را درون آب بکشند و غرق نمایند. فرصت ماه رمضان را می بایست یک فرصت استثنایی تلقی کرد و از آن به تمام و کمال بهره برد .
اتمام و اکمال روزه به این است که تمام ماه رمضان را روزه بگیرد و به هر دلیلی یک روز آن را ترک نکند. البته معنای دیگر اتمام و اکمال، همان قصد وجه الله کردن در روزه است. این قصد تنها با پذیرش ولایت، تحقق می یابد؛ زیرا از تمام و کمال دین (مائده3) از جمله هر عمل عبادی آن است که تحت ولایت و به قصد آن باشد؛ چرا که ولی الله همان وجه الله مجسم است.
روزه از چند جهت سبب تقوی افراد می‌گردد. قرآن مجید در مواردی به بیان فلسفه یا حکمت تشریع بعضی از احکام پرداخته به عنوان مثال: فلسفه نماز را، ذکر و یاد خدا و فلسفه قصاص را ایجاد تقوای اجتماعی و خودداری از ارتکاب جرایم می‌داند. درمورد روزه نیز پس از اشاره به تشریع آن در امتهای گذشته، درصدد بیان فایده‌اش برآمده و آن را تقویت تقوای مومنان می‌داند. (بقره183)
1- انسان موجودی است که دارای دو بعد مادی و معنوی است و به هر کدام توجه بیشتری نماید، بعد دیگر را تضعیف کرده است و روزه سبب می‌شود شخص روزه‌دار به خوردن و آشامیدن و بسیاری از مباحات دیگر، کمتر توجه کند که در حقیقت تضعیف بعد مادی و تقویت بعد معنوی است. به عبارت دیگر، انسانی که از خوردن و آشامیدن و شهوت جنسی دوری می‌کند و این تمرین را ادامه میدهد، به تدریج قوه خویشتنداری در او تقویت شده، صاحب اراده قوی می‌گردد و کسی که به راحتی در این امور مباح فرمان خدا را اطاعت می‌کند، به طور قهری در پرهیز از محرمات و گناهان مطیع‌تر خواهد بود و این همان تقوایی است که برای روزه‌دار حاصل می‌شود.
2- روزه، طعم گرسنگی و تشنگی و... را به افراد می‌چشاند و سبب می‌شود که انسان به یاد تشنگی و گرسنگی روز قیامت بیفتد و در نتیجه برای آنجا توشه برگیرد. تهیه این توشه، اطاعت و بندگی خدا و انجام عبادات و ترک گناهان است که معنای تقواست.
3- انسان روزه‌دار به فکر اشخاص بی‌بضاعتی می‌افتد که همواره در رنج و گرسنگی‌اند. کمک به این افراد و انفاق در راه خدا، گوشه دیگری از تقوای او را نمایان می‌سازد.
روزه حقیقی
از منظر آموزه‌های وحیانی روزهای دارای آثار تربیتی است که به راستی امساک و خودداری در آن رعایت شده باشد و انسان مراقب اعضا و جوارح خود باشد و تنها به خودداری از خوردنیها و آشامیدنی‌ها نپردازد،
امام صادق(علیه السلام): اذا صمت فلیصم سمعک و بصرک و شعرک و جلدک و عدد اشیاء غیرهذا... و لا یکون یوم صومک کیوم فطرک زمانی که روزه می‌گیری، باید گوش و چشم و مو و پوست و دیگر اعضای تو نیز روزه باشند. فرمود: نباید روزی که روزه هستی همانند روزی باشد که روزه نیستی (تهذیب ج4، ص194) چنین روزهای انسان را مقاوم می‌سازد که در صحنه‌های گناه نیز، به دام شیطان گرفتار نشود و از مقام انسانیت و خلیفه الهی سقوط نکند و این همان حقیقت تقواست.
روزه تنها ترک خوراک و آب نیست، بلکه روزه شرعی و حقیقی و قانونمند اسلامی همان روزهای است که به اضافه ترک آب و غذا، یک انقلاب درونی که سازندگی دارد در شخص روزه‌دار ایجاد گردد و خود را از هر نوع آلودگی و گناه دور سازد و به عبارت دیگر روزهای همراه با ترک غذا و آب از تمام گناهان، نافرمانی‌ها، آزارها و... دست بشوید و تمام اعضای او روزه‌دار باشد، چنین روزهای مقبول درگاه حق‌تعالی قرار می‌گیرد، و ثواب بی‌نهایت برای روزه‌دار محقق می‌گردد.
بنابراین روزه حقیقی روزهای است که بازدارنده و سازندگی داشته باشد و چنین روزهای که سازندگی دارد، ثواب و پاداش بسیاری دارد.
رمضان بهار عمر و بهترین فرصت مناسب برای اصلاح خود و جامعه اسلامی است که کلیه مکلفان به طور مشترک به عبادت روزه مشغول و برای کسب معنویات و جبران گذشته بسیج و هماهنگ می‌شوند، مسلمانی که نسبت به رمضان دید منفی داشته باشد و از برنامه‌های ویژه این ماه پر خیر و برکت فاصله بگیرد و حتی با کمال جرأت در انظار عمومی تظاهر به روزه‌خواری کند، مثل اینکه به زبان حال خود می‌گوید: ای ملت مسلمان من از شما جدا و بی‌زار گشته‌ام و با این شعار ننگین علیه خود اعلام جنایت و جرم می‌کند. این امر مستوجب تعزیر و عقوبت است.
فلسفه و هدف از روزه
انسان با گرفتن روزه می تواند مدیریت نفس خویش را به دست گیرد و خود را در جرگه متقین درآورد که از فشارهای وسوسه در امان هستند. از این رو خداوند مهم ترین فلسفه روزه را توانایی انسان بر مدیریت نفس و دستیابی به تقوا دانسته است. البته از عبارت قرآنی، این معنا به دست می آید که این تقوا به شکل ابتدایی است نه یک تقوای اسمی و پایدار؛ لذا عبارت لعلکم تتقون؛ شاید تقوا پیشه گیرید» به کار رفته . در حقیقت شرایط آزمایشگاهی ماه رمضان کمک می کند تا انسان بتواند بر نفس اماره خود مسلط شود و ترس از دشمن درونی و غافل گیری از پشت برطرف شود؛ ولی همچنان وسوسه های شیطانی و فشارهای سهمگین شیطان ادامه خواهد داشت و اگر شخص درماه رمضان این دوره را با موفقیت پشت سربگذارد، امید آن است که بتواند در ماه های دیگر سال از فشارهای بیرونی نیز برآید و بر آنها چیره شود. خداوند بارها بیان می کند که شرایط ماه رمضان یک شرایط استثنایی و کارگاهی است و از امدادهای غیبی برخوردار می باشد. (بقره 45 و 153 و 184 و 185)، زیرا از نظر خداوند ماه رمضان یک ماه استثنایی است که اصل هدایت وحیانی نیز در این ماه به انسانها داده شده (بقره 184 و 185و قدر و دخان)
انسان در شرایط استثنایی آزمایشگاهی و کارگاهی ماه رمضان این امکان را دارد تا با مخالفت با خواسته های نفس، مدیریت آن را بدست گیرد. اصولا آن چیزهایی که به عنوان واجبات روزه یا محرمات آن بیان شده بسترسازی برای دستیابی به این هدف است.
در روزه، اموری چون آشامیدن، خوردن و آمیزش جنسی (بقره 183 و 187) به عنوان مبطلات روزه مطرح شده.
این سه گانه شاید مهم ترین خواسته های نفسانی بشر باشد و شیطان نیز با توجه به نیازهای طبیعی بشر میکوشد تا بر انسان مسلط شده و او را به اسراف دعوت کرده و گمراه سازد
زیرا پاسخ گویی به این نیازهای طبیعی بشر، در حد معقول و مشروع آن، هیچ ضرر و زیانی نمی رساند و ابلیس نمی تواند بر آدمی مسلط و چیره شود، ولی اگر آدمی بیش از اندازه به این امور توجه کند، به همان اندازه از خداوند و اهداف آفرینش دور می شود و این همان غفلت از خداوند است که بسیاری از مردم دچار آن می شوند.
روزه به آدمی کمک می کند تا نه تنها با تمرین، خواسته های طبیعی خود را در حد کمتر از مطلوب که به بدن ارائه دهد، بلکه توجه بیشتری به معنویات داشته و خود را با اموری معنوی انس دهد و زمینه را برای رهایی از فرورفتن در مادیات و تأمین آن فراهم آورد. از این رو ماه رمضان یک فرصت استثنایی است تا انسان با قرآن و نماز خوگیرد و با انس با معنویت، خود را بجای (مشغله فراوان) سبح طویل (مزمل7) در مادیات، به قول ثقیل (مزمل6) نزدیک سازد . شرایط ماه رمضان موجب می شود تا شخص با توجه یابی به عظمت خداوندی (بقره185) از کارهای زشتی که مانع از تحقق صبغه الله و رنگ خدایی انسان می شود، توبه و استغفار کند تا خداوند او را از زشتی ها و ناپاکی های گناه پاک نماید. (نساء92) در این صورت خداوند بشارت رهایی از خسران را به او میدهد (توبه112) و از امدادهای غیبی برخوردار می سازد (بقره45 و153)
روزه، تمرین شکرگزاری
از آن جایی که بهره مندی از هر چیز به شکل درست و صحیح و در چارچوب اهداف و فلسفه آن، عین شکر است؛ خداوند در 185 بقره، کسی که روزه می گیرد، تمرین شکرگزاری می کند؛ زیرا می آموزد که چگونه از نعمت های الهی برای مدیریت نفس و تحقق بخشی به اسمای الهی و فعلیت دهی به کمالات در خود استفاده کند. این گونه رفتار عین شکرگزاری به درگاه خداوندی است
زیرا خداوند آنچه از انسان می خواهد بهره مندی صحیح از همه امکانات برای رسیدن به هدف آفرینش یعنی متاله (خدایی) شدن و مظهریت یابی به عنوان رب العالمین و خلافت در مقام پروردگاری است تا دیگر موجوداتی را که بر انسان سجده برده و اطاعت او را به عنوان خلیفه الهی پذیرفته اند، به کمال شایسته و بایسته شان برساند.
بی گمان دست یابی به این هدف و مقام، همان رستگاری و فوز عظیمی است که خداوند برای انسان رقم زده (بقره45 و 153)
از نظر خداوند کسی که از ماه رمضان به خوبی بهره مند می شود و روزه ماه رمضان را به کمال و تمام به درستی به جا می آورد، از خیر بهره مند شده (بقره184) زیرا چنین شخصی در مسیر کمالی گام برمی دارد و امید است تا تحقق بخشی کامل تقوای الهی و متقی شدن، اسمای الهی را در خود فعلیت و تحقق بخشد و متحقق به حقیقت الهی و متاله گردد
روزه به سبب کارکردهای بسیار مثبت در مدیریت نفس و دست یابی انسان به تقوای الهی، به عنوان یک ابزار و وسیله مهم در اسلام مطرح شده.
از این رو، کسانی که می خواهند به مقام صابران (بقره153) و یا مقام خاشعان (بقره45) برسند می توانند از روزه در همه زمانها به عنوان یک وسیله کارآمد و کاربردی استفاده کنند؛ زیرا روزه کمک می کند تا انسان بتواند نسبت به مشکلات مقاوم شود و فشارهای سخت و جانکاه را تحمل کند.
زیرا هنگامی که شخص به اراده خود، از خورد و خوراک و شهوت دست می کشد و فشار سنگین آن را تحمل می کند، نسبت به امور دیگر بسیار راحت تر و آسان تر می تواند مقاومت کند.
روزه، خیر مطلق از نظر قرآن روزه گرفتن در هر شرایطی، خیر و مثبت و مفید و سازنده است (بقره184) خیر به معنای خوبی و نعمتی است که انسان به تمام و کمال از فواید آن بهره مند می شود.
زیرا انسان در هر شرایطی با گرفتن روزه از آثار و برکات روزه بویژه در مدیریت نفس و تقویت روح و روان بهره مند خواهد شد و شکیبایی و صبر و خشوع آدمی را تقویت می کند.
در همین راستا در پیرامون ما هستند انسانهای والاهمت و خودساخته ای که یا کثیرالصوم در طول سال هستند و یا حداقل غالب روزها را با روزه گرفتن سپری می کنند و از این رهگذر ضمن کسب تقوا و تقویت اراده، زمینه جوشش چشمه های حکمت را در وجود خودشان فراهم می کنند : اندرون از طعام خالی دار تا در آن نور معرفت بینی.
اشاره قرآن به ماه مبارک رمضان و روزه
روزه در ادیان گذشته یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ بقره183
الا اهل باور به یکتا خدا شده روزه واجب کنون بر شما
همان سان که بر سایر مؤمنان که بودند زین پیش اندر جهان
بشد واجب این امر از کردگار بود آنکه گردید پرهیزکار 183
نکته ها تقوا، به معناى خویشتن دارى از گناه است. بیشتر گناهان، از دو ریشه غضب و شهوت سرچشمه مى‌گیرند و روزه، جلوى تندى‌هاى این دو غریزه را مى‌گیرد و لذا سبب کاهش فساد و افزایش تقواست.
فایده روزه تقوا است، و آن خود سودی است که عاید خود شما می‌شود و فایده داشتن تقوی مطلبی است که احدی در آن شک ندارد، چون هر انسانی به فطرت خود این معنا را درک می‌کند، که اگر بخواهد به عالم طهارت و رفعت متصل شود، و به مقام بلند کمال و روحانیت ارتقا یابد، اولین چیزی که لازم است بدان ملتزم شود، این است که از افسار گسیختگی خود جلوگیری کند، و بدون هیچ قید و شرطی سرگرم لذت‌های جسمی و شهوات بدنی نباشد، و خود را بزرگتر از آن بداند که زندگی مادی را هدف بپندارد، از هر چیزی که او را از پروردگار تبارک و تعالی مشغول سازد بپرهیزد
و این تقوی تنها از راه روزه و خودداری از شهوات به دست می‌آید. و نزدیک‌ترین راه و مؤثرترین رژیم معنوی و عمومی‌ترین آن به طوری که همه مردم در همه اعصار بتوانند از آن بهره‌مند شوند، و نیز هم اهل آخرت از آن رژیم سود ببرد، و هم شکم بارگان اهل دنیا؛ عبارت است از شهوت، خودداری از شهوتی که همه مردم در همه اعصار مبتلای بدانند، و آن عبارت است از شهوت شکم از خوردن و آشامیدن، و شهوت جنسی که اگر مدتی از این سه چیز پرهیز کنند، و این ورزش را تمرین نمایند، به تدریج نیروی خویشتن داری از گناهان در آنان قوت می‌گیرد، و نیز به تدریج بر ارادة خود مسلط می‌شوند، آن وقت در برابر هر گناهی، عنان اختیار از کف نمی‌دهند و نیز در تقرب به خدای سبحان دچار سستی نمی‌گردند، ضمنا در آیات 187 بقره، 92 نساء و 89 و 95 مایده و 35 احزاب و 4 مجادله خداوند از آثار روزه پذیرش توبه و پاداش نیک و... بشارت داده است.
1. خطابِ زیبا، گامى براى تأثیر گذارى پیام است یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا . در حدیثى از تفسیر مجمع‌البیان مى‌خوانیم: لذّت خطاب یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا سختى روزه را آسان مى‌کند. اگر والدین بخواهند که فرزندشان به سخنانشان گوش دهند، باید آنان را زیبا صدا زنند.
2. از شیوه‌هاى تبلیغ آن است که دستورات مشکل، آسان جلوه داده شود. این آیه مى‌فرماید: فرمان روزه مختص شما مسلمانان نیست، در امّت‌هاى پیشین نیز این قانون بوده است. و عمل به دستورى که براى همه امّت‌ها بوده، آسان‌تر از دستورى است که تنها براى یک گروه باشد کَما کُتِبَ عَلَى الَّذینَ مِن قَبلِکُم
3. قرآن، فلسفه بعضى احکام همچون روزه را بیان داشته است. زیرا اگر مردم نتیجه‌ى کارى را بدانند، در انجام آن نشاط بیشترى از خود نشان مى‌دهند لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ رسول خدا صلى الله علیه و آله: الصَّومُ لى وَ اَنَا اَجزى بِه روزه براى من است و من آن را پاداش مى‌دهم. اهمیّت روزه به قدرى است که در روایات پاداش بسیارى از عبادات را همچون پاداش روزه دانسته‌اند هرچند که روزه بر امّت‌هاى پیشین نیز واجب بوده، ولى روزه‌ى ماه رمضان، مخصوص انبیا بوده و در امّت اسلامى، روزه رمضان بر همه واجب شده است رسول خدا: براى هر چیز زکاتى است و زکات بدنها، روزه است .
آیین روزه‌داری پیش از دین اسلام
از تورات و انجیل فعلی برمی‌آید که روزه در میان یهود و نصارا وجود داشته و اقوام و ملل دیگر هنگام مواجه شدن با غم و اندوه، روزه می‌گرفتند. حضرت موسی (علیه السلام) ۴۰ روز روزه داشته : هنگام برآمدنم به کوه تا لوحهای سنگی، یعنی لوحهای عهدی که خدا به شما بست؛ بگیرم آنگاه در کوه چهل روز و چهل شب ماندم، نه نان خوردم و نه آب نوشیدم (تفسیر نمونه ج۱ ص۶۳۲) همچنین از انجیل لوقا نیز برمی‌آید که حواریون مسیح نیز روزه می‌گرفتند (انجیل لوقا ب۵ ش۳۵۳۳)
روزه در تمام این ادیان مطرح شده است منتها اهداف روزه در تمام این ادیان با هم متفاوت است، مثلا در اسلام دستیابی به تقوا اساسی‌ترین هدف روزه در قرآن معرفی شده است «لعلکم تتقون» در بودایی هدف اصلی روزه تمرکز است، ربطی به خداوند ندارد یعنی کاملا منوط به نفس فردی است و در سایر ادیان روزه ناظر به خداوند است.
زرتشتیان برای جلوگیری از افراط روزهای دوم، 12، 14و21 هر ماه از خوردن گوشت پرهیز می‌کنند. این همان چیزی است که فقط در ادیان اسلام و یهود روزه مطلق وجود دارد و در سایر ادیان امساک مطلق وجود ندارد. اکنون زرتشتیان علاوه بر این که هر ماه این کار را انجام می‌دهند هفته آخر سال هم به این صورت پشت‌سر هم روزه می‌گیرند، البته زرتشتیان پس از مرگ یکی از بستگان خودشان سه روز از خوردن در روز پرهیز می‌کردند. روزه در زرتشتی همانند یهود و مسیحیت خیلی واجب نیست، منتها به خاطر اینکه در خوردن گوشت افراط نکنند این کارها را انجام می‌دهند.
در دین یهود روز مهمی به نام کیپور وجود دارد که در آن یهودیان روزه می‌گیرند. کیپور با کفاره در زبان عربی هم‌ریشه است؛ اعتقادشان این است که در آن روز توبه و انابه می‌کنند تا گناهانشان بخشیده شود و 25 ساعت از خوردن و آشامیدن پرهیز می‌کنند و برایشان خیلی مهم و واجب است، در عین حال به غیر از یوم کیپور در سایر روزهایشان آشامیدن مجاز است،
دین مسیحیت روزه واجب نداریم. در بین مسیحیان، پروتستان‌ها در این زمینه خیلی افراطی هستند، البته در میان مسیحیان کاتولیک‌ها به هر حال در روزه‌هایشان از خوردن گوشت پرهیز می‌کنند و جمعه‌ها و یا بعضی از ایام و جشن‌ها و روزهای مقدس را روزه می‌گیرند. ارتدوکس‌ها جمعه‌ها و چهارشنبه‌ها معمولا روزه می‌گیرند، البته روزه‌شان در حد پرهیز از بعضی خوردنیها مانند گوشت، لبنیات و تخم‌مرغ است و هدفشان این است که از شکم‌پروری دوری کنند. پروتستان‌ها هم کاملا به اختیار خودشان است.
در ادیان مشرق زمین که غیر وحیانی است روزه با چه هدف و نحوه‌ای انجام می‌شود، در هندوئیسم عموم هندوها روزه می‌گیرند و بعضی از غذاهای جامد را نمی‌خورند، هدفشان هم این است که در آنها تمرکز به وجود بیاورد، البته فرقه‌هایی در هندوئیسم وجود دارد همانند مرتاض‌ها که روزه‌های بسیار شدیدی هم می‌گیرند که در اسلام و یهود حتی سابقه ندارد.
بوداییان هم بعضی از روزهای مقدس را روزه می‌گیرند، البته مثل مسیحیان بین آنها نیز خوردن نوشیدنی مجاز است و برای پاکسازی بدن و وجودشان و دستیابی روشنایی درونی روزه می‌گیرند.
آثار و برکات روزه
تقوا و خداترسى، در ظاهر و باطن، مهم‌ترین اثر روزه است
روزه، یگانه عبادت مخفى است. نماز، حج، جهاد، زکات و خمس را مردم مى‌بینند، امّا روزه دیدنى نیست
روزه، اراده انسان را تقویت مى‌کند. کسى که یک ماه نان و آب و همسر خود را کنار گذاشت، مى‌تواند نسبت به مال و ناموس دیگران خود را کنترل کند
روزه، باعث تقویت عاطفه است. کسى که یک ماه مزه‌ى گرسنگى را چشید، درد آشنا مى‌شود و رنج گرسنگان را احساس و درک مى‌کند. رسول خدا صلى الله علیه و آله : روزه، نصف صبر است
انواع روزه : روزه‌ى مردمان عادّى، همان خوددارى از خوردن و آشامیدن، امّا در روزه خواص علاوه بر اجتناب از مفطرات، اجتناب از گناهان نیز لازم است، و روزه‌ى خاصّ‌الخاص، علاوه بر اجتناب از مفطرات و پرهیز از گناهان، خالى بودن دل از غیر خداست. عرفا می‌گویند که روزه باطنی هم داریم و آن این است که ذهن انسان به گناه متمایل نشود و روحش آلوده به مسائل مَنهی و شَهَوی نشود. روزه، انسان را شبیه فرشتگان مى‌کند، فرشتگانى که از خوردن و آشامیدن و شهوت دورند
خداوند دین خود را آسان گرفته
أَیَّامًا مَّعدُوداتٍ فَمَن کَانَ مِنکُم مَّریضًا أَو عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّن أَیَّامٍ أُخَرَ وَ عَلَى الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ فِدْیَةٌ طَعَامُ مِسْکِینٍ فَمَن تَطَوَّعَ خَیْرًا فَهُوَ خَیْرٌ لَّهُ وَأَن تَصُومُواْ خَیْرٌ لَّکُمْ إِن کُنتُمْ تَعْلَمُونَ
بگیرید روزه به معلوم ماه بقره184 که گشته مشخص ز یکتا اله
همى هست معدود ایام آن کسى کو مریض است در آن زمان
و گرچند روزیست اندر سفر به تعداد آنها ز ماه دگر
بباید که او روزه گیرد تمام چه باشد جدا و چه باشد مدام
هرآن کس که روزه بر او گشته شاق چو گیرد شود طاقتش جمله طاق
دهد جاى روزه به مسکین طعام بدان حد که معمول باشد مرام
اگر هم دهد بیش بهتر بود ورا اجر این کار افزون شود
اگر روزه گیرید خود بهترست بدانید نفعى به روزه دَرَست184
نکته ها در این آیه کلمه یُطِیقُونَهُ به معناى سلب طاقت و توان است. تسلیم فرمان خدا بودن، ارزش است. اگر دستور روزه گرفتن داد، باید روزه گرفت و اگر حکم به افطار کرد، باید روزه را شکست.
در مجمع‌البیان آمده : گروهى از اصحاب پیامبر حتّى در حال سفر روزه گرفته و مایل نبودند که روزه خود را بشکنند. رسول اکرم صلى الله علیه و آله آنان را گناهکار خواندند.
امام صادق علیه السلام فرمود: اگر کسى در سفر روزه بگیرد، من بر جنازه‌ى او نماز نمى‌گزارم. در تفسیر قرطبى نیز آمده که رسول اکرم صلى الله علیه و آله در سفر از مدینه به مکّه در ماه رمضان، آب خواستند، آنگاه ظرف آب را بر سر دست گرفتند تا مردم ببینند و سپس از آب میل فرمودند. به هر حال اگر مسافر یا مریضى روزه گرفت، روزه‌اش باطل و باید قضاى آنرا به جا آورد.
امام صادق علیه السلام فرمودند: حتّى اگر مادرى نسبت به شیر کودک یا جنین نگرانى داشت، باید روزه خود را افطار نماید و این نشانه‌ى رأفت خداوند است
1. اسلام براى هر فرد در هر شرایطى، قانون مناسب دارد. در این آیه، حکم مسافران، بیماران و سالمندان بیان شده است فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً أَوْ عَلى سَفَرٍ .
2. شرایط نباید فلسفه کلّى حکم و آثار و منافع آنرا تماماً از بین ببرد. اگر انسان مریض یا مسافر در شرایطى نمى‌تواند روزه بگیرد، باید در ایام دیگرى قضا کند تا از منافع روزه برخوردار شود فَعِدَّةٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ
3. قصد سفر، به تنهایى مانع روزه نیست، در سفر بودن لازم است عَلى سَفَرٍ
4. قضاى روزه، زمان خاصّى ندارد فَعِدَّةٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ
5. توانایى، شرط تکلیف است عَلَى الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ
6. تغذیه‌ى فقرا، در متن احکام جاسازى شده است طَعامُ مِسْکِینٍ
7. عباداتى سبب رشد و قرب بیشتر است که با علاقه و رغبت باشد فَمَنْ تَطَوَّعَ
8. دستورات الهى بگونه‌اى است که حداقل را بر همه واجب کرده است و بیش از آن را به اختیار انسان مى‌گذارد. در این آیه سیر کردن یک گرسنه واجب، ولى بیش از آن به عنوان عمل مستحبّى در اختیار خود انسان است فَمَنْ تَطَوَّعَ خَیْراً فَهُوَ خَیْرٌ لَهُ
9. انجام دستورات خداوند، آثار خوبى دارد که به خود انسان باز مى‌گردد نه خدا أَنْ تَصُومُوا خَیْرٌ لَکُمْ
ماه نزول قرآن
شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَ بَیِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَىٰ وَ الْفُرْقَانِ ۚ فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ ۖ وَ مَنْ کَانَ مَرِیضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ ۗ یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَ لَا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ وَ لِتُکْمِلُوا الْعِدَّةَ وَ لِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلَىٰ مَا هَدَاکُمْ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ بقره۱۸۵
بود ماه روزه همان نیک ماه که قرآن فرستاد یکتا اله
که سازد هدایت عموم بشر نماید جدا راه نیکو ز شرّ
چو خود ماه روزه بیاید ز راه هر آن کس که دریافت آن نیک ماه
بباید که خود روزه گیرد، مگر کسى کو مریض است یا در سفر
به تعداد روزى که خوردست حال همى روزه گیرد به ایام سال
خداوند آسان بگیرد نه سخت که باشید در طاعت آسوده بخت
بباید که سى روز کامل کنید چه ایام دیگر چه ماه سعید
خدا را نمائید پیوسته یاد که راه هدایت شما را گشاد
سزد آنکه گویید او را سپاس چنین لطف و نعمت بدارید پاس
رمضان از ماده رَمض سوزاندن است. البتّه، گناهان انسان سوزانده مى‌شود. ماه رمضان، ماه نزول قرآن مى‌باشد و تنها ماهى است که نامش در قرآن آمده و شب قدر نیز در این ماه است. در تفسیر برهان از پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله نقل شده است که فرمودند: تمام کتاب‌هاى آسمانى، در ماه رمضان نازل شده‌اند. ماه رمضان، بهترین ماه خدا است. آن حضرت در جمعه آخر ماه شعبان، خطبه مفصلى در عظمت ماه رمضان ایراد کرده‌اند که در بعضى از تفاسیر و کتب روایى آمده است.
ماه روزه برای مسلمانان است و در لغت قدیم نام آن ناتق بوده و به نام‌های ماه مبارک، شهر‌الله و شهر رمضان در این فرهنگ لغت به کار رفته .
روزه و روزه داران سرّ نامگذارى به (رمضان ) شهر رمضان الّذى اءنزل فیه القرآن
ماه رمضان ماهى است که هم بشوید، هم بسوزد. بشوید به آب توبه دل هاى مجرمان، بسوزد به آتش گرسنگى تن هاى بندگان. اشتقاق رمضان یا از رمضاء به معناى سنگ گرمى است که بر هر چه بنهند، بسوزد یا از رمض به معناى باران است که بر هر چه رسد، آن را بشوید. از پیامبر ص پرسیدند که رمضان چه باشد؟ فرمود: ارمض اللّه فیه ذنوب المؤ منین و غفر اللّه لهم
على علیه السلام مى فرماید: اگر خداوند مى خواست که امت پیامبر اکرم علیه السلام را عذاب کند، ماه رمضان را به آن ها نمى داد.
ماه نزول قرآن، ماه استقامت و پایداری، ماه بیداری و تزکیه نفس، ماه زدودن شهوات پست حیوانی، ماه انس گرفتن با قرآن، ماه آزمایش و امتحان، ماه بیداری دل‌های خفته، ماه فریاد مرکب دل‌ها برای رهایی از دست پلید نفس اماره، ماه نزدیک شدن به شراره معرفت، ماه آزادی روح از قفس تن، ماه پرواز به ملکوت اعلا جهت رسیدن به آسمان هفتم عشق، ماه زنده کردن صداقت و پاکدامنی، ماه رعشه بر اریکه قدرت شهوانی و بالاخره ماهی که در آن انسانهای معتقد به دین مبین اسلام آمادگی لازم را فراهم کرده و جهت رسیدن به قرب الهی، خود را در معرض آزمایش‌های الهی قرار می‌دهند و علاوه بر این هر کدام از این آزمایش‌ها نیز انسان را از زشتی و پلشتی اجتماعی دور داشته ، او را به سمت خوبی و زیبایی سوق میدهد.
همچنین در صحیفه سجادیه، امام سجاد علیه السلام در وداع ماه رمضان مناجات جان سوزى دارند. اسلام دین آسان و بناى آن بر سهولت و عدم‌سخت‌گیرى است.
هر کس مریض یا مسافر بود روزه نگیرد و قضاى آن را انجام دهد. اگر وضو گرفتن مشکل است، تیمّم را جایگزین مى‌کند. اگر ایستادن در نماز مشکل است، اجازه‌ى نشسته نماز خواندن را مى‌دهد. که این قانون به نام قاعده لا حرج در فقه مشهور است.
رمضان ماه مهمانى خدا
در رمضان، مؤمنان با کارت «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ» به میهمانى خداوند
دعوت شده‌اند، و این میهمانى ویژگى‌هایى دارد:
1. میزبان، خداوند است و میهمانان را شخصاً دعوت کرده است.
2. وسیله پذیرایى، شب قدر، نزول قرآن، فرود آمدن فرشتگان، استجابت دعا، لطافت
روح، و دورى از دوزخ است.
3. زمان پذیرایى، ماه رمضان است که به گفته‌ى روایات، اوّل آن رحمت، وسط آن مغفرت و آخر آن پاداش است.
4. چگونگى پذیرایى، شب قدر به گونه‌اى است که در آن نیاز یک سال میهمانان تأمین مى‌شود و زمین با نزول فرشتگان در شب قدر مزیّن مى‌گردد.
5. غذاى این ماه، غذاى روح است که براى رشد معنوى لازم است، نه غذاى جسم. لطف غذاى این مهمانى، آیات قرآن است که تلاوت یک آیه آن در ماه رمضان همچون تلاوت تمام قرآن در ماه‌هاى دیگر است. این میهمانى هیچ سنخیّتى با میهمانى‌هاى دنیوى ندارد. خداوندِ عالِم و غنى و خالق و باقى و عزیز و جلیل، میزبان انسان‌هاى جاهل و فقیر و فانى و مخلوق و ذلیل مى‌شود و مى‌گوید: من دعایتان را مستجاب مى‌کنم و براى هر نفسى که در ماه رمضان مى‌کشید، پاداش تسبیحى عطا مى‌کنم. (خطبه‌ى پیامبر در شعبان)
آداب مهمانى در وسائل الشیعه براى اخلاق روزه‌دار در ضمن روایت مفصلى مى‌خوانیم: روزه‌دار، از دروغ، گناه، مجادله، حسادت، غیبت، مخالفت با حقّ، فحش و سرزنش و خشم، طعنه و ظلم و مردم آزارى، غفلت، معاشرت با فاسدان، سخن‌چینى و حرام‌خوارى، دورى کند و نسبت به نماز، صبر و صداقت و یاد قیامت توجّه خاصّ داشته باشد.
شرط حضور در این مهمانى، فقط تحمّل گرسنگى نیست. در حدیث آمده است: آن کس که از اطاعت رهبران آسمانى، سرباز زند و یا در مسائل خانوادگى و شخصى با همسر خود بدرفتار و نامهربان باشد ویا از تأمین خواسته‌هاى مشروع او خوددارى کند و یا والدین از او ناراضى باشند، روزه او قبول نیست و شرایط این ضیافت را به جاى نیاورده است
روزه گرچه فوائد و منافع طبّى از قبیل دفع و برطرف شدن مواد زاید بدن در اثر گرسنگى را دارد، امّا سحرخیزى و لطافت روح واستجابت دعا در ماه رمضان چیز دیگرى است و محروم واقعى کسى است که از این همه خیر و برکت محروم باشد.
.1 ارزش رمضان، به نزول قرآن است. ارزش انسانها نیز مى‌تواند به مقدارى باشد که قرآن در آنها نفوذ کرده باشد. الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ
.2 وجوب روزه، بعد از یقین به حلول ماه رمضان است. فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ
.3 قضاى روزه بر مریض و مسافر واجب است. فَعِدَّةٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ
.4 روزه‌ى قضا، مشروط به زمان خاصّى نیست
.5 احکام خداوند بر اساس آسانى و مطابق طاقت انسان است. یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ
.6عسر وحرج، واجبات را از دوش انسان برمى‌دارد. لا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ
.7 روزه‌ى قضا باید به تعداد روزهایى باشد که عذر داشته است. لِتُکْمِلُوا الْعِدَّةَ
.8 هدایت و توفیق انجام عبادات، از طرف خداست. تکبیر، نشان بزرگداشت خدا و عدم توجّه به خود و دیگران است
.9 روزه، زمینه‌ساز هدایت انسان و سپاسگزارى اوست. لِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلى ما هَداکُمْ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرون
روزه گرفتن، تمرین صبر
یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ اسْتَعِینُواْ بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاَةِ إِنَّ اللّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ بقره153
پس اى اهل ایمان به صبر و نماز از اللّه یارى بجوئید باز
خداوند با صابرانست یار بود یاور صابران کردگار
برای اینکه بتوانید در کاری موفقیت به دست آورید از نماز و صبر برای این مقصود یاری بجویید. در روایات تفسیری صبر به روزه تفسیر شده است؛ به این معنا که یکی از مصادیق مهم صبر همان روزه است و انسان با روزه گرفتن، صبر را تجربه می‌کند و با آن می‌تواند برای دستیابی به موفقیت بهره گیرد
نکته ها مشابه این کلام الهى را در همین سوره‌خواندیم که خداوند به بنى‌اسرائیل مى‌فرمود: در برابر ناملایمات و سختى‌ها، از صبر و نماز کمک بگیرید.
در این آیه نیز به مسلمانان دستور داده مى‌شود تا در برابر حوادث سخت زندگى، از صبر و نماز یارى بجویند. آرى، دردهاى یکسان، داروى یکسان لازم دارد. اصولًا انسانِ محدود، در میان مشکلات متعدّد و حوادث ناگوار، اگر متصل به قدرت نامحدود الهى نباشد، متلاشى و منکوب مى‌شود. و انسانِ مرتبط با خداوند، در حوادث و سختى‌ها، خود را نمى‌بازد و براى او حوادث، بزرگ نمى‌نماید.
کسى که نماز را با حضور قلب و با توجّه مى‌خواند، به معراج مى‌رود. هرچه پرواز معنوى او بیشتر باشد و بالاتر رود، دنیا و مشکلات آن و حتّى خوشى‌هاى آن کوچکتر مى‌شود. انسان، یا در نعمت بسر مى‌برد که باید به آیه قبل عمل کند؛ فَاذْکُرُونِی، اشْکُرُوا لِی و یا در سختى بسر مى‌برد که باید به این آیه عمل کند؛ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ خداوند مى‌فرماید: خدا با صابران است و نمى‌فرماید: با نمازگزاران است. زیرا نماز نیز نیاز به صبر و پایدارى دارد. در روایات مى‌خوانیم: هرگاه کار سختى براى حضرت على علیه السلام پیش مى‌آمد حضرت دو رکعت نماز مى‌خواند. این سیره را بوعلى سینا نیز عمل مى‌کرد.
صبر، مادر همه کمالات است؛
صبر در جنگ، مایه شجاعت است.
صبر در برابر گناه، وسیله تقواست.
صبر از دنیا، نشانه زهد است.
صبر در شهوت، سبب عفّت است.
صبر در عبادت، موجب طاعت، و صبر در شبهات، مایه‌ى وَرع است.
روزه از اعمالی است که آدمی را به تقوا می رساند. تقوا نوعی توانایی در آدمی است که زمینه بروز ظرفیت ها و استعدادها را برای وی فراهم می آورد و شخص را در برابر ناملایمات چنان قوی می کند که دیگر چیزی از درون و بیرون بر او چیره نمی شود. از این رو تقوا را مدیریت روح الهی بر جسم و نفس انسانی می دانند. هرچه ارتباط میان آدمی با حقیقت خالص هستی یعنی خداوند بیش تر شود، عزت آدمی افزایش می یابد و دیگر چیزی بر او چیره و غالب نمی شود. آدم متقی، انسانی است که اتصال او به شعاع الهی قوی تر است و هرچه می بیند و انجام می دهد، از دریچه بینش و نگرش الهی است.
صبر و تقوا
انسان متقی، انسان صابر نیز است؛ چرا که انسان متقی متصل به خداست و تحت شعاع او می بیند و کار می کند و زندگی و حیات و حرکت خود را سامان می دهد. لذا صبر در وی به اوج می رسد و هر مشکلی برای او مشکل خاص او نیست، بلکه آن را در چارچوب حکمت کلی هستی معنا می کند
تفسیر مصیبت در اندیشه و تفکر او، تفسیر خواست و مشیت الهی است. به این معنا که هرچه به او می رسد نمی تواند بیرون از دایره حکمت و اراده و مشیت الهی باشد؛ چرا که خودش را همانند همه هستی، بخشی از خدا می داند و خود و همه چیزی که در آن جاری و ساری می شود را از خدا می یابد
این گونه است که همراه هر چیزی و پیش و پس آن، خدا را می بیند و می یابد. از این رو خداوند در تفسیر صابرین می فرماید: بشر الصابرین الذین اذا اصابتهم مصیبه قالوا انالله و اناالیه راجعون؛ بشارت ده به آنها صابرین را که هرگاه آنها مصیبتی می رسد می گویند ما از آن خداییم و به سوی او باز می گردیم. این بدان معناست که هر چیزی در چارچوب اراده و مشیت الهی اتفاق می افتد و حکمت الهی آن را مدیریت می کند و هدف از این مصیبت ها بازگردان بشر به اصل خویش یعنی خداست.
راه حصول صبر: برای رسیدن به صبر باید از ساز و کارهایی خاص استفاده کرد. روزه یکی از عوامل و ساز و کارهای دست یابی به صبر است. از این رو در روایات، صبر را به روزه تفسیر کرده اند، واستعینوا بالصبر و الصلاه؛ در مسیر شدن و کمال یابی از صبر یعنی روزه و نماز یاری بجویید. روزه به آدمی این فرصت را می بخشد تا ظرفیت خویش را افزایش دهد و تقوا و مدیریت نفس و تن را به عهده گیرد و نسبت به ناملایمات واکنش مثبت و سازنده ای از خود نشان دهد. این جاست که صبر را می بایست از نتایج روزه داری دانست.
خداوند دو دوره آموزشی یکی در طول عمر آدمی و دیگری در هر سال زندگی برگزار می کند. شرایط ورود به این دوره های کوتاه مدت متفاوت است. در یکی که خصوصی و شخصی تر و هر ساله برگزار می شود، جز شرط بلوغ و توانایی جسمی، هیچ شرط دیگری مطرح نمی باشد. در دومی شرایط کمی سخت تر است و مسئله استطاعت از جهات مختلف مطرح است و جنبه آموزشی آن فراگیرتر و مباحث آن اجتماعی تر می باشد. نخستین دوره آموزشی کوتاه مدت در هر ماه رمضان برگزار می شود و دوره دیگر در مراسم و کنگره جهانی حج برقرار می گردد. هدف در هر دو دوره، مسئله تقوای الهی به دو شکل فردی و اجتماعی است.
.1 ایمان اگر همراه با عمل و توکّل و صبر و عبادت باشد، کاربرد بیشترى خواهد داشت الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ ...
.2 نماز اهرم است، بار نیست اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ
.3 صبر و نماز، وسیله جلب حمایت‌هاى الهى هستند اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ
.4اگرچه خداوند با هرکس و در هر جایى حضور دارد؛ هُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ ما کُنْتُمْ ولکن همراهى خدا با صابران، معناى خاصّى دارد و آن لطف، محبّت و یارى رسانى خداوند به صابران است إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ
پاداش یکسان برای مردان و زنان مومن، صابر و....
إِنَّ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُسْلِمَاتِ وَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ الْقَانِتِینَ وَ الْقَانِتَاتِ وَ الصَّادِقِینَ وَ الصَّادِقَاتِ وَ الصَّابِرِینَ وَ الصَّابِرَاتِ وَ الْخَاشِعِینَ وَ الْخَاشِعَاتِ وَ الْمُتَصَدِّقِینَ وَ الْمُتَصَدِّقَاتِ وَ الصَّائِمِینَ وَ الصَّائِمَاتِ وَ الْحَافِظِینَ فُرُوجَهُمْ وَ الْحَافِظَاتِ وَ الذَّاکِرِینَ اللَّهَ کَثِیرًا وَ الذَّاکِرَاتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُم مَّغْفِرَةً وَ أَجْرًا عَظِیمًا احزاب35
به آن کس که تسلیم امر خداست به آن کس که مؤمن برآن کبریاست
به آنان که طاعت کنند و دعا عبادت نمایند دور از ریا
به آنان که دارند صدق بیان نیارند جز راستى بر زبان
بر آن کس که صابر بود در بلا به آنان که دارند ترس از خدا
به آن خیرخواهان مسکین نواز که یارى نمایند اهل نیاز
برآن روزه داران پرهیزکار که هستند مشتاق پروردگار
به آنان که دارند حجبى تمام همه پاک دامن بدور از حرام
به آنان که بسیار سازند یاد یگانه کسى را که هستى بداد
از ایزد بر آنهاست اجرى عظیم ببینند آمرزش از آن کریم
نکته ها به دنبال دستورهایى که براى همسران پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله گفته شد، این آیه ده کمال براى عموم زنان و مردان در مسایل اعتقادى، اخلاقى و عملى، بر شمرده است. زمانى ارزش این آیه روشن مى‌شود که به تبعیضاتى که عرب و عجم میان زن و مرد قائل بودند بنگریم و تاریخ دلخراش زن را مطالعه کنیم. تفاوت میان زن و مرد در جسم است. روح، زن و مرد ندارد و همه‌ى کمالات بشرى مربوط به روح اوست نه جسم او. لذا همه کمالاتى که در این آیه آمده، به صورت یکسان میان مرد و زن مطرح شده است.
.1 انسان زمانى کامل مى‌شود که همه‌ى کمالات را در خود داشته باشد نه فقط بعضى را. إِنَّ الْمُسْلِمِینَ ...
.2 نشانه‌ى جامعیّت اسلام آن است که کمال را در همه‌ى ابعاد اعتقادى، اخلاقى، عملى، فردى و اجتماعى انسان مطرح مى‌کند. إِنَّ الْمُسْلِمِینَ ...
.3با تجلیل از خوبان، دیگران را به انجام خوبى‌ها تشویق کنیم. إِنَّ الْمُسْلِمِینَ ...
.4رشد انسان، مرحله‌اى و گام به گام است. (ابتدا اسلام با زبان، سپس ایمان با دل، سپس اطاعت، صداقت، صبر و ... إِنَّ الْمُسْلِمِینَ ... الْمُؤْمِنِینَ ... الصَّابِرِینَ ...
.5انسان کامل، علاوه بر اقرار به زبان (اسلام) و باور قلبى (ایمان)، باید شکم و شهوت و زبان خود را کنترل کند.
کنترل شکم با روزه. الصَّائِمِینَ کنترل زبان با صداقت. الصَّادِقِینَ
کنترل شهوت با دورى از حرام. وَ الْحافِظِینَ فُرُوجَهُمْ
مبارزه با غرور، با داشتن تواضع. الْقانِتِینَ غفلت زدایى با ذکر و یاد خدا. وَ الذَّاکِرِینَ
مقاومت در برابر نیش‌ها و نوش‌ها با نیروى صبر. وَ الصَّابِرِینَ
غافل نماندن از محرومان با انفاق. «وَ الْمُتَصَدِّقِینَ
.6اسلام هم به کمیّت توجّه دارد، هم به کیفیّت. (در مورد مقدار مى‌فرماید : وَ الذَّاکِرِینَ اللَّهَ کَثِیراً و در مورد کیفیّت مى‌فرماید: «وَ الْقانِتِینَ» که اطاعت همراه با فروتنى است.
.7 زن، حقّ مالکیّت و بخشش مالى دارد. الْمُتَصَدِّقِینَ وَ الْمُتَصَدِّقاتِ
.8 همه‌ى توفیقات خود را از خدا بدانیم. (ذکر خدا در پایان کمالات آمده است.) وَ الذَّاکِرِینَ اللَّهَ کَثِیراً
.9زن و مرد، در رشد کمالات معنوى و انسانى و دریافت پاداش یکسانند. إِنَّ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُسْلِماتِ ... أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ
.10عمل نیک، کلید بخشش الهى است. أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً
.11ابتدا بخشش الهى، سپس دریافت پاداش الهى. مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظِیماً
روزه، کفاره و جبران عذر
وَ أَتِمُّواْ الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ وَ لاَ تَحْلِقُواْ رُؤُوسَکُمْ حَتَّى یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ فَمَن کَانَ مِنکُم مَّرِیضًا أَوْ بِهِ أَذًى مِّن رَّأْسِهِ فَفِدْیَةٌ مِّن صِیَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُکٍ فَإِذَا أَمِنتُمْ فَمَن تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ فَمَن لَّمْ یَجِدْ فَصِیَامُ ثَلاثَةِ أَیَّامٍ فِی الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ تِلْکَ عَشَرَةٌ کَامِلَةٌ ذَلِکَ لِمَن لَّمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ اتَّقُواْ اللّهَ وَ اعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ بقره196
مناسک چه عمره چه حج را شما به پایان رسانید بهر خدا
اگر مانعى گشت ناگه پدید که مجبور بر ترک سنت شدید
بسازید قربانیانى فدا که کاریست بسیار سهل و سزا
دگر تا زمانى که اندر منا نیابید قربانیانى شما
مبادا تراشید سرهاى خود که جایز چنین کار هرگز نشد
سر کس اگر زخم برداشتى تراشیدن سر ضرر داشتى
به فدیه بگیرد پس او روزه اى و یا صدقه بخشد به دریوزه اى
و یا اینکه چون منع شد، برکنار به فدیه کند گوسفندى نثار
هرآن کس که او یافته این فرج که از عمره بازآمده سوى حج
هر آن قدر او راست اندر توان کند ذبح قربانیان آن زمان
چو دامى در آنجا نباشد هنوز در ایام حج روزه گیرد سه روز
پس از آنکه ایام حج شد تمام به شهر خودش آمد از آن مقام
پس او روزه گیرد به امر خدا همى هفت روز دگر در سرا
که ده روز بر او بگردد تمام چنین است رسم خدا در مرام
چنین حکم از بهر آن کس رواست که او را نه در شهر مکه سراست
از ایزد بترسید و طاعت کنید چنین حکمها را رعایت کنید
همانا بدانید پروردگار شدید العقاب است روزِ شمار
نکته ها در این آیه، کلیّات و گوشه‌اى از احکام حج و عمره آمده است، ولى تفصیل آن در روایات و فتاواى علما مى‌باشد.
حج مناسکى است که بنیان‌گذار آن حضرت ابراهیم علیه السلام بوده و در میان عرب از زمان آن حضرت متداول بوده و به فرمان خداوند این برنامه در اسلام نیز امضا شد و تا روز قیامت نیز خواهد بود.
عمره به معناى زیارت است و هرکس وارد مکّه شود باید با لباس احرام به زیارت کعبه و طواف آن برود. حج و عمره مثل اذان و اقامه، دو عمل مشابه هستند که اندکى تفاوت دارند.
هَدى، نام قربانى حج است. این آیه، عمره تمتّع را در کنار حج تمتّع آورده است؛ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ، لکن یکى از خلفا به اجتهاد خود آن را منع کرد. البتّه این اجتهاد در برابر فرمان صریح خداوند است.
حکم مسائل اضطرارى، محدود به زمان ضرورت است. ولذا بر خلاف موارد عادّى که در سفر روزه جایز نیست، در این سفر در صورت عدم ذبح قربانى، روزه واجب است و آن هم باید در سه روز هفتم، هشتم و نهم ماه باشد،
چرا که روز دهم عید قربان است که روزه‌ى آن حرام مى‌باشد. امامان معصوم در تفسیر جمله‌ى أَتِمُّوا الْحَجَّ فرمودند: حجِ تمام، حجى است که در آن کلام زشت، گناه و نزاع نباشد و از محرّمات پرهیز شود. و انسان توفیق یابد امام زمان خود را ملاقات کند.
.1 وظایف دینى را باید تمام و کمال به انجام رسانید. بعد از شروع اعمال حج، نمى‌توان آن را ناتمام و ناقص گذارد. أَتِمُّوا
.2 در اعمال حج، قصد قربت و عبادت لازم است. به انگیزه‌ى جهانگردى و سیاحت نمى‌توان حج بجا آورد. أَتِمُّوا ... لِلَّهِ
.3احکام، در مقام سخت‌گیرى بر مردم نیست. تمام نمودن حج و عمره بر کسى که از درون مریض یا از بیرون ترس دارد، واجب نیست. فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ
.4مکان در عبادات سهم دارد. یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ
.5بیمارى در مواردى سبب تخفیف در احکام است، نه تعطیل آن. لذا در حج، افراد معذور باید با روزه یا صدقه یا قربانى، وظایف خود را جبران کنند. فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً أَوْ ... فَفِدْیَةٌ مِنْ صِیامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُکٍ
.6 ملاک وجوب قربانى در حج، در توان بودن آن است. فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ ثَلاثَةِ أَیَّامٍ ...
.7قانون عمره و حج تمتّع، وظیفه حجاجى است که ساکن مکّه نباشند، ساکنان مکّه نوع دیگرى است. أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ ... ذلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرامِ
.8توجّه به کیفر الهى، زمینه‌ساز تقواست. وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقاب
.9 توّجه به تقوا، در انجام فرمان‌هاى الهى مطرح است. أَتِمُّوا الْحَجَّ ... وَ اتَّقُوا اللَّهَ
.10اعمال حج، قبل از اسلام به نحو دیگرى بوده است. لذا قرآن بر مراعات این تغییرات تأکید نموده است. أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ
11. براى کسانى که در احکام حج تغییرى دهند، کیفر شدیدى است. «شَدِیدُ الْعِقابِ
روزه، کفاره ی سوگند
لاَ یُؤَاخِذُکُمُ اللّهُ بِاللَّغْوِ فِی أَیْمَانِکُمْ وَلَکِن یُؤَاخِذُکُم بِمَا عَقَّدتُّمُ الأَیْمَانَ فَکَفَّارَتُهُ إِطْعَامُ عَشَرَةِ مَسَاکِینَ مِنْ أَوْسَطِ مَا تُطْعِمُونَ أَهْلِیکُمْ أَوْ کِسْوَتُهُمْ أَوْ تَحْرِیرُ رَقَبَةٍ فَمَن لَّمْ یَجِدْ فَصِیَامُ ثَلاَثَةِ أَیَّامٍ ذَلِکَ کَفَّارَةُ أَیْمَانِکُمْ إِذَا حَلَفْتُمْ وَاحْفَظُواْ أَیْمَانَکُمْ کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللّهُ لَکُمْ آیَاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ
خداوند از این قسمهاى خام مائده89 که گاهى بیارید اندر کلام
شما را نگیرد به خشم و عذاب عقوبت نراند نسازد عقاب
و لیکن شما را عقوبت نهاد به سوگند کز دل نمایید یاد
به کفاره آن قسم، ده فقیر به یک وعده باید نمایید سیر
ز رزقى که در خانۀ خویشتن مهیا نمایید بر طفل و زن
لباسى بر آنها ببخشید یا نمایید آزاد یک بنده را
کس ار استطاعت ندارد هنوز ببایست تا روزه گیرد سه روز
چنین است کفارۀ آن قسم که بیهوده خوردید از هر رقم
چو خوردید سوگند، دور از گناه بدارید خود حرمتش را نگاه
خداوند آرى صریح و عیان نمودست آیات خود را بیان
بود آنکه او را بدارید پاس به شکرانه گویید او را سپاس
نکته ها سوگندهایى که بدون قصد و توجّه یا بى‌هدف و از روى عادت یا در حال هیجان وغضب، یا بر پایه‌ى مطالب نادرست، یا براى انجام کارهاى خلاف باشد، سوگندهاى لغو است. اینها کفّاره ندارد؛ ولى سوگندى که از روى قصد و براى کار مفید باشد، الزام‌آور است و باید طبق آن عمل کرد، وگرنه کفاره دارد.
امام صادق علیه السلام در تفسیر واژه‌ى لغو در سوگند فرمود: گفتن لا و اللَّه و بلى و اللَّه بدون آنکه قصد جدّى داشته باشد، سوگند لغو است.
کلمه‌ى أَوْسَطِ را برخى به بهترین نوع غذا تفسیر کرده‌اند. نظیر آیه‌ى سوره‌ى قلم که قالَ أَوْسَطُهُمْ یعنى بهترین و برترینشان چنین گفت. لباس پوشاندن به محرومان که در کفّاره‌ى قسم است، شامل هر نوع پوشش زمستانى، تابستانى، زنانه و مردانه مى‌شود یک آئین جهانى و همیشگى باید مقرّرات و مجازاتش قابل توسعه باشد، مثل آزادکردن برده، یا اطعام دادن فقیر، یا پوشاندن بینوا که در هر زمان براى هر فردى و در هر جا قابل عمل است. بعضى بیش از ده سیر غذا مى‌خورند و بعضى کمتر از ده سیر بنابراین حد وسط براى مقدار یک غذا را ده سیر (یک مُد) حساب کنی) امام صادق علیه السلام ( امام کاظم علیه السلام در توضیح آیه‌ى فوق فرمود: کسى‌که بیش از قوت عیال خود ندارد مصداق جمله لَمْ یَجِدْ است
.1 برداشتن جریمه از سوگندهاى بى‌هدف، یک تفضّل و لطف الهى است. لا یُؤاخِذُکُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ ... (ما نیز براى جسارت‌هایى که مردم در حال عصبانیّت به ما مى‌کنند، حساب باز نکنیم)
.2اسلام، دین آسان است و براى سوگندهاى غیر جدّى، کفّاره قرار نداده است. لا یُؤاخِذُکُمُ ... (ملاک در گفته‌ها و کردارها قصد و نیّت است)
.3 در اسلام، جریمه‌ى مالى هم وجود دارد. إِطْعامُ ... أَوْ کِسْوَتُهُمْ ...
.4قوانین اسلام در مسیر فقرزدایى است و احکام فردى اسلام با مصالح جامعه هماهنگ است. (اطعام یا پوشاندن یا برده آزاد کردن) فکفّارته اطعام عشرة مسکین ...
.5 میانه روى و عدالت، در همه جا حتّى در نوع جریمه، یک ارزش است. مِنْ أَوْسَطِ ... (بنابر اینکه مراد از «أَوْسَطِ» متوسط باشد نه بهترین)
.6جریمه باید با وضع مالى افراد متناسب باشد. ما تُطْعِمُونَ أَهْلِیکُمْ
.7انجام تکلیف منوط به توان و قدرت است. فَمَنْ لَمْ یَجِدْ ...
.8در جریمه و کفاره، باید حد وسط زندگى روزمرّه و معمولى افراد را به حساب آورد، نه روزهاى استثنایى. «مِنْ أَوْسَطِ» (بنابر اینکه مراد از «أَوْسَطِ» متوسّط باشد)
.9 در پرداخت کفّاره، روحیّه و شخصیّت فقرا را نشکنیم و آنان را مانند خانواده‌ى خود حساب کنیم. تُطْعِمُونَ أَهْلِیکُمْ
.10جرأت سوگند شکنى خود را با سختى روزه یا پرداخت جریمه، جبران کنید. (پرداخت جریمه و کفّاره در اسلام، یک برنامه خودسازى است.) فَکَفَّارَتُهُ ...
.11اسلام از هر فرصتى براى آزادى بردگان استفاده کرده است. تَحْرِیرُ رَقَبَةٍ (حتّى براى جبران و کفّاره‌ى برخى اعمال، دستور به آزادى برده داده است.)
.12براى نام مقدّس خداوند، حریم قائل شویم. یا سوگند نخوریم، یا حتماً عمل کنیم یا با پرداخت کفّاره جبران کنیم. وَ احْفَظُوا أَیْمانَکُمْ
.13بعضى خیال نکنند که حقّ دارند هر لحظه قسم بخورند و جریمه بپردازند. وَ احْفَظُوا أَیْمانَکُمْ (ما در برابر سوگندهایمان مسئولیم)
.14کسى که توان مالى ندارد، باید از توانایى جسمى خود مایه بگذارد. فَصِیامُ ثَلاثَةِ أَیَّامٍ
.15 باز بودن راه جبران کوتاهى‌ها، نعمتى الهى و شایسته سپاسگزارى است. ذلِکَ کَفَّارَةُ أَیْمانِکُمْ ... یُبَیِّنُ اللَّهُ ... لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ
.16عمل‌کردن به احکام، بهترین شکر است. لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ (از اینکه به جاى یبیّن اللَّه لکم آیاته لعلّکم تعملون فرمود: لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ، استفاده مى‌شود که عمل‌کردن بهترین شکر است.)
روزه، جریمه ی مردان هوسران
فَمَن لَّمْ یَجِدْ فَصِیَامُ شَهْرَیْنِ مُتَتَابِعَیْنِ مِن قَبْلِ أَن یَتَمَاسَّا فَمَن لَّمْ یَسْتَطِعْ فَإِطْعَامُ سِتِّینَ مِسْکِینًا ذَلِکَ لِتُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ وَ لِلْکَافِرِینَ عَذَابٌ أَلِیمٌ مجادله4
هرآن کس که او برده اى را نیافت پس از آنکه در جستجویش شتافت
به آغوش همسر نیارد پناه مگر روزه گیرد پیاپى دو ماه
اگر هم که این کار نآید ز دست یکى حکم دیگر بر این کار هست
ببایست تا شصت شخص فقیر به یک وعده اطعام سازند سیر
چنین حکم کفاره از بهر آن براى شما گشت اینک بیان
که آرید ایمان به رب و رسول نمائید آئین حق را قبول
پس این گونه احکام را کردگار حدود الهى بداده قرار
بر افراد کافر به یزدان پاک عذابى مهیاست بس دردناک
و این است حدود خدا و کافران را عذابى پردرد خواهد بود (این جریمه مردان هوسرانی است که زن را ظهار نموده و به بازی بگیرد)
نکته ها در قرآن بیش از ده مرتبه کلمه‌ى حدود بکار رفته است که اکثر آنها مربوط به حقوق خانواده مى‌باشد. کسى‌که برده‌اى براى آزاد کردن نیافت، باید دو ماه پى در پى روزه بگیرد. بر اساس روایات، اگر کسى 31 روز آن را پشت سر هم روزه گرفت، مى‌تواند باقى روزه‌ها را به صورت متفرقه بگیرد. و این خود تسهیلى است که از طریق اهل بیت وارد شده است. تکرار جمله قَبْلِ أَنْ یَتَمَاسَّا در این دو آیه، نشان آن است که قبل از پرداخت جریمه، تماس با همسر ممنوع است.
.1دین جهانى باید قوانینش قابل تطبیق با هر زمانى باشد، تا مردم در بن بست قرار نگیرند. گاهى برده نیست، «فَمَنْ لَمْ یَجِدْ» و گاهى امکان روزه گرفتن نیست. فَمَنْ لَمْ یَسْتَطِعْ .2جرائم اسلامى، انواع برکات را براى جامعه در بردارد: بردگان را آزاد مى‌سازد. فَتَحْرِیرُ رَقَبَةٍ
با روزه گرفتن، افراد را صبور و مقاوم مى‌کند. فَصِیامُ شَهْرَیْنِ مُتَتابِعَیْنِ
با اطعام، گرسنگان را سیر مى‌کند. فَإِطْعامُ سِتِّینَ مِسْکِیناً
.3جریمه باید متنوع و درجه‌بندى داشته باشد و شرایط زمانى و مکانى و توان افراد در نظر گرفته شود. فَتَحْرِیرُ رَقَبَةٍ ... فَمَنْ لَمْ یَجِدْ ... فَمَنْ لَمْ یَسْتَطِعْ
.4احکام الهى تخفیف بردار هست، ولى تعطیل بردار نیست. فَمَنْ لَمْ یَجِدْ ... فَمَنْ لَمْ یَسْتَطِعْ ...
.5در مجازات و جرایم الهى، از اموال یا توان بدنى شما کاسته مى‌شود ولى در عوض به ایمانتان افزوده مى‌شود. فَتَحْرِیرُ رَقَبَةٍ ... فَصِیامُ شَهْرَیْنِ ... فَإِطْعامُ سِتِّینَ ... ذلِکَ لِتُؤْمِنُوا .6فلسفه جرایم و کیفرها را روشن کنید تا مردم با دلگرمى آنها را بپذیرند. فَتَحْرِیرُ رَقَبَةٍ ... ذلِکَ لِتُؤْمِنُوا
.7عمل نکردن به حدود الهى وبى‌اعتنایى به آن، کفر است. تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ وَ لِلْکافِرِینَ
روزه، جبران نافرمانی از دستور خداوند
یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَقْتُلُواْ الصَّیْدَ وَ أَنتُمْ حُرُمٌ وَمَن قَتَلَهُ مِنکُم مُّتَعَمِّدًا فَجَزَاء مِّثْلُ مَا قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ یَحْکُمُ بِهِ ذَوَا عَدْلٍ مِّنکُمْ هَدْیًا بَالِغَ الْکَعْبَةِ أَوْ کَفَّارَةٌ طَعَامُ مَسَاکِینَ أَو عَدْلُ ذَلِکَ صِیَامًا لِّیَذُوقَ وَبَالَ أَمْرِهِ عَفَا اللّهُ عَمَّا سَلَف وَمَنْ عَادَ فَیَنتَقِمُ اللّهُ مِنْهُ وَاللّهُ عَزِیزٌ ذُو انْتِقَامٍ
الا مؤمنان خود مسازید صید مائده95 چو در حال احرام هستید و قید
هرآن کس که دانسته صیدى بکشت بود بار کفاره اش هم به پشت
بباید ز مالى که دارد بدست یکى صید مانند صیدى که هست
دو تن مرد عادل گواهى نهند به مثلیت آن شهادت دهند
به قربانى آرد به بیت خدا به راه خداوند سازد فدا
و یا بر مساکین ببخشد طعام و یا روزه گیرد رود در صیام
سزد تا جزاى تخطى چشد که بار مجازات را برکشد
از آنچه گذشته است ایزد گذشت کنون هرکسى گرد این کار گشت
خداوند از وى کشد انتقام که هر کرده پاداش دارد تمام
همانا خدا راست بس اقتدار کشد انتقامى زهر زشتکار
نکته ها کلمه‌ى حُرُمٌ به معناى کسى است که براى حج یا عمره، مُحرم شده است. کلمه‌ى نعم که جمع آن «انعام» است، به شتر، گاو و گوسفند گفته مى‌شود.
کلمه‌ى مسکین از سکن، به کسى گفته مى‌شود که به خاطر تهى‌دستى و فقر، از مسکن خود خارج نمى‌شود وبه اصطلاح فقر او را از پا در آورده و خانه‌نشین کرده است.
امام صادق علیه السلام فرمود: کفّاره‌ى شترمرغ، شتر و کفّاره‌ى الاغ وحشى، گاو و کفّاره‌ى آهو، گوسفند و کفّاره‌ى گاو وحشى، گاو اهلى است.
.1 امنیّت در حال احرام، براى حیوانات نیز باید حفظ شود. لا تَقْتُلُوا الصَّیْدَ وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ
.2فلسفه‌ى حلال و حرام بودن، همیشه ذاتى و مربوط به خود موارد نیست، بلکه گاهى به اقتضاى شرایط زمانى و مکانى است، پس زمان و مکان، تاریخ و جغرافیا، در حکم الهى تأثیر دارد. وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ
.3 اسلام براى حالات خاص، دستورات ویژه‌اى دارد. «وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ»
.4قوانین اسلام براى همه است. «وَ مَنْ قَتَلَهُ مِنْکُمْ»
.5خطرناکتر از خود تخلّف (عمل خلاف)، انگیزه و هدف و سوء قصد آگاهانه است. «مَنْ قَتَلَهُ مِنْکُمْ مُتَعَمِّداً»
.6کیفر، باید عادلانه باشد. «مِثْلُ ما قَتَلَ»
.7اسلام به هر مناسبتى به مسئله‌ى گرسنگان و فقرزدایى توجّه دارد. طَعامُ مِسْکِینٍ
.8حیواناتى که در مکّه ذبح مى‌شوند، هدیه هستند. هَدْیاً بالِغَ الْکَعْبَةِ
.9دست مجرم را در انتخاب نوع جریمه (قربانى، اطعام، روزه) باز بگذاریم و شرایط مالى و توان جسمى او را نادیده نگیریم. فَجَزاءٌ مِثْلُ ما قَتَلَ ... أَوْ عَدْلُ ذلِکَ صِیاماً
.10کیفر قانون‌شکنى به قدرى سنگین است که اطعام شصت فقیر یا گرفتن شصت روزه تنها گوشه‌اى از آن است، نه تمام آن. لِیَذُوقَ
.11اجراى قوانین، پس از ابلاغ رسمى آنهاست. عَفَا اللَّهُ عَمَّا سَلَفَ قانون موارد قبلى را شامل نمى‌شود.
.12در تکرار شکار، علاوه بر جریمه، انتقام و قهرالهى نیز وجود دارد. وَ مَنْ عادَ فَیَنْتَقِمُ اللَّهُ
.13اصرار بر گناه و تکرار آن، بسیار خطرناک و عقوبت سختى در پى دارد. وَ مَنْ عادَ فَیَنْتَقِمُ اللَّهُ مِنْهُ وَ اللَّهُ عَزِیزٌ ذُو انْتِقامٍ
.14تهدیدات الهى را جدّى بگیریم. فَیَنْتَقِمُ اللَّهُ ... عَزِیزٌ ذُو انْتِقامٍ
روزه، پذیرش توبه
وَ مَا کَانَ لِمُؤْمِنٍ أَن یَقْتُلَ مُؤْمِنًا إِلاَّ خَطَئًا وَ مَن قَتَلَ مُؤْمِنًا خَطَئًا فَتَحْرِیرُ رَقَبَةٍ مُّؤْمِنَةٍ وَدِیَةٌ مُّسَلَّمَةٌ إِلَى أَهْلِهِ إِلاَّ أَن یَصَّدَّقُواْ فَإِن کَانَ مِن قَوْمٍ عَدُوٍّ لَّکُمْ وَ هُوَ مْؤْمِنٌ فَتَحْرِیرُ رَقَبَةٍ مُّؤْمِنَةٍ وَ إِن کَانَ مِن قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ مِّیثَاقٌ فَدِیَةٌ مُّسَلَّمَةٌ إِلَى أَهْلِهِ وَ تَحْرِیرُ رَقَبَةٍ مُّؤْمِنَةً فَمَن لَّمْ یَجِدْ فَصِیَامُ شَهْرَیْنِ مُتَتَابِعَیْنِ تَوْبَةً مِّنَ اللّهِ وَ کَانَ اللّهُ عَلِیمًا حَکِیمًا نساء92
نباشد روا مؤمنى بى گناه کشد مؤمن دیگرى را تباه
مگر آنکه بى قصد یا از خطا کشد مؤمنى را به دار الفنا
به کفارۀ این خطا و گناه چنین است دستور یکتا اله
که آزاد سازد یکى بنده را به وارث بپردازد او خونبها
مگر آنکه صاحب دم نیک خو ببخشد همه خونبها را بر او
اگر آنکه کشته شده مؤمن است ولیکن ز قومیست کاو دشمن است
در این حال قاتل بر اصحاب دم نباید دهد خونبها، گرچه کم
ولى لازم آمد به حکم خدا کند بندۀ مؤمنى را رها
اگر هست مقتول از آن تبار که خود با شمایند همراه و یار
بباید به وارث دهد خونبها کند بندۀ مؤمنى را رها
اگر نیست بنده، به امر اله به دنبال هم روزه گیرد دو ماه
چنین توبه و بازگشت از خطا پذیرفته گردد ز یکتا خدا
بر اعمال خلق است ایزد علیم بر احوال دنیاست یزدان حکیم
نکته ها مسلمانى به نام «عیّاش‌بن ابى ربیعه» که سالها در مکّه به دست «حارث» شکنجه شده بود، روزى پس از هجرت مسلمانان به مدینه، حارث را در مدینه دید و بى‌خبر از مسلمان شدنش، او را به عنوان کافر شکنجه‌گر کشت. خبر به پیامبر دادند، و این آیه نازل شد
دنباله مطالب کتاب روزه
http://m5736z.blog.ir/post/ROOZEH.Q
