یتیم‌نوازی در اسلام

 

 

اهمیت و ارزش یتیم‌ نوازی در اسلام

 آموزه‌های قرآنی، حقوقی را برای یتیم تعریف کرده و از جامعه خواسته تا به گونه‌ای جبران فقدان پدر کند و سرپرستی و آموزش تربیت او را به عهده گیرد. واژه یتیم از یتم به معنای تنها آمده. وقتی به کودکی یتیم گفته می‌شود که قبل از بلوغ از پدر جدا افتاده باشد یا پدرش را از دست داده باشد. (مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص 575)
البته برخی از فرهنگ‌های فارسی یتیم را به بی‌مادر نیز اطلاق کرده یا بی‌پدر و مادر را یتیم‌ الطرفین گفته‌اند.
یتیم به کسی گفته می‌شود که پدرش را از دست داده و این واژه برای شخصی که مادرش مرده، بکار نمی‌رود. برخی معتقدند یتیم کسی است که پدرش مرده و در حیوانات به کسی که مادرش را از دست داده اطلاق می‌گردد (المیزان، ج1، ص 219)
بر این اساس به کودکی که مادر مرده است یا از پدر جدا افتاده، یا کودکی که بالغ است، یتیم گفته نمی‌شود؛ هرچند برخی چون راغب اصفهانی در مفردات و ابن عاشور از مفسران اهل سنت، کودک جدا افتاده را یتیم می‌داند

از نظر عرب‌ها، کودکی که تنها مانده و پدرش را که حامی و دفاع‌کننده و نفقه‌دهنده او بوده، از دست داده یتیم است و این مطلب درباره مادر صدق نمی‌کند زیرا با از دست دادن او بی‌سرپرست نمی‌ماند (تفسیرالتحریر و التنویر، محمد الطاهر بن عاشور، ج4، ص 219)

از دیدگاه حقوقی و قانونی، یتیم فردی است که فاقد ولی و قیم و سرپرست باشد. (مجموعه کامل قوانین و مقررات حقوقی، ص40) در حقیقت دامنه حقوقی یتیم فراتر از اصطلاح قرآنی و فقهی آن است؛ از همین رو، فاقد ولی و قیم و سرپرست را یتیم دانسته است؛ حال این فقدان می‌تواند به سبب مرگ یا جدایی کودک از آنان اتفاق بیفتد

پس اگر کودک پدرش را از دست داده اما ولی داشته باشد، از نظر حقوقی یتیم نیست، در حالی که از نظر اسلام یتیم است، هر چند که دارای ولی باشد. اصطلاح و عنوان یتیم تا زمانی بر کودک اطلاق می‌شود که به بلوغ نرسیده باشد، اما پس از بلوغ این عنوان بر او اطلاق نمی‌شود و احکام یتیم نیز بر او بار نمی‌گردد.
از امام کاظم(ع) سوال شد که چه زمانی «یتم» قطع می‌شود؟  حضرت پاسخ دادند: وقتی فرزند به سن بلوغ می‌رسد و اخذ و عطا را تشخیص می‌دهد. (وسائل الشیعه، ج10، ص4) از حدیث این معنا به دست می‌آید که شرط بلوغ جنسی تنها کفایت نمی‌کند، بلکه بلوغ اقتصادی نیز می‌بایست اثبات شود؛ از این رو در آیات قرآنی تا زمانی کودک به بلوغ اقتصادی نرسیده نمی‌تواند اموال خود را در اختیار بگیرد

هرچند به بلوغ جنسی رسیده باشد بر همین اساس باید کودک برای این مسئولیت‌ها آموزش دیده و پرورش یابد و با آزمون و ابتلائات آمادگی کسب مسئولیت را به دست آورد و پس از احراز توانایی اخذ و عطا یعنی بلوغ اقتصادی مسئولیت اقتصادی را به عهده بگیرد.6 نساء

و یتیمان را بیازمایید تا وقتى به [سن] زناشویى برسند پس اگر در ایشان رشد [فکرى] یافتید اموالشان را به آنان رد کنید و آن را [از بیم آنکه مبادا] بزرگ شوند به اسراف و شتاب مخورید و آن کس که توانگر است باید [از گرفتن اجرت سرپرستى] خوددارى ورزد و هر کس تهیدست است باید مطابق عرف [از آن] بخورد پس هر گاه اموالشان را به آنان رد کردید بر ایشان گواه بگیرید خداوند حسابرسى را کافى است

وَابْتَلُواْ الْیَتَامَى حَتَّىَ إِذَا بَلَغُواْ النِّکَاحَ فَإِنْ آنَسْتُم مِّنْهُمْ رُشْدًا فَادْفَعُواْ إِلَیْهِمْ أَمْوَالَهُمْ وَلاَ تَأْکُلُوهَا إِسْرَافًا وَبِدَارًا أَن یَکْبَرُواْ وَمَن کَانَ غَنِیًّا فَلْیَسْتَعْفِفْ وَ مَن کَانَ فَقِیرًا فَلْیَأْکُلْ بِالْمَعْرُوفِ فَإِذَا دَفَعْتُمْ إِلَیْهِمْ أَمْوَالَهُمْ فَأَشْهِدُواْ عَلَیْهِمْ وَ کَفَى بِاللّهِ حَسِیبًا ﴿6﴾

در این آیه دو شرط بلوغ جنسی یا همان النکاح و بلوغ رشدی  مطرح شده . پس اگر بلوغ جنسی به طور طبیعی تحقق نمی‌یابد، بلوغ فکری و رشدی با تعلیم و آموزش و پرورش در کودک ایجاد می‌شود و پس از آنکه بلوغ رشدی در فکر و عمل اقتصادی و به تعبیر امام(ع) اخذ و عطا فراهم آمد، دیگر یتیم نیست و باید مسئولیت‌های خودش را به عهده گیرد.
تاکید قرآن بر ایناس (فان آنستم) که از انسان (به معنی مردمک چشم) گرفته شده، به معنای مشاهده‌ای است که با تکرار، به یک امر عادی تبدیل می‌شود و انسان را از وحشت و نفور دور می‌کند همان طوری که حضرت موسی(ع) در شب‌هایی که چوپانی می‌کرد با آتش‌گله‌داران و رمه‌داران مانوس شد و وقتی از دور آتشی دید گفت که این آتش برایم مانوس است. (طه10؛ نمل7؛ قصص27)

هنگامى که آتشى دید پس به خانواده خود گفت درنگ کنید زیرا من آتشى دیدم امید که پاره‏اى از آن براى شما بیاورم یا در پرتو آتش راه [خود را باز] یابم

إِذْ رَأَى نَارًا فَقَالَ لِأَهْلِهِ امْکُثُوا إِنِّی آنَسْتُ نَارًا لَّعَلِّی آتِیکُم مِّنْهَا بِقَبَسٍ أَوْ أَجِدُ عَلَى النَّارِ هُدًى ﴿10﴾

پس باید کودک را با کارهای اقتصادی در یک کارگاه و دوره‌های نظری و عملی قرارداد تا رشد فکری و اقتصادی را برای مسئولیت به دست آورد و پس از بلوغ جنسی بتواند بر اساس رشدی که بدان مأنوس است و صلاحیت یافته، عمل اقتصادی داشته و مسئولیت کارهای اقتصادی‌اش را به عهده گیرد. (مجمع‌البیان، طبرسی، ذیل6 نساء)
حقوق یتیمان و مسئولیت دیگران
در آیات قرآنی برای یتیم حقوقی بیان شده که به طور طبیعی تکالیفی را برای دیگران پدید می‌آورد؛ زیرا اگر حقی برای کسی ثابت شود، تکلیفی برای دیگران اثبات شده است. در اینجا به برخی از حقوق یتیمان و تکلیف دیگران از جمله جامعه اسلامی اشاره می‌شود:
1- یتیم نوازی:

خداوند یکی از کارهای نیک را یتیم نوازی دانسته وَلَکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَالْمَلآئِکَةِ وَالْکِتَابِ وَالنَّبِیِّینَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبَى وَالْیَتَامَى وَالْمَسَاکِینَ وَابْنَ السَّبِیلِ وَالسَّآئِلِینَ  بلکه نیکی آن است که کسی به خدا و روز بازپسین و فرشتگان و کتاب آسمانی و پیامبران ایمان آورد و مال خود را با وجود دوست داشتنش به خویشاوندان و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان و سائلان بدهد. (بقره177) در این آیه بر واژه محبت تاکید شده است

به معنا که نیکی را در حق یتیمان دیگران با محبت انجام می‌دهد و این گونه نیست که تنها مالی بدهد و انفاق و اطعامی داشته باشد، بلکه با آنکه خود بدان نیاز دارد و آن چیزی که می‌دهد محبوب اوست؛ اما با محبت و عشق به دیگران این عمل را انجام می‌دهد تا محبوب خداوند شود. (آل عمران92) در حقیقت بر اساس قاعده ارحم ترحم: رحم کن تا مورد مهربانی و رحمت الهی قرار گیری، عمل می‌کند.

هرگز به نیکوکارى نخواهید رسید تا از آنچه دوست دارید انفاق کنید و از هر چه انفاق کنید قطعا خدا بدان داناست

لَن تَنَالُواْ الْبِرَّ حَتَّى تُنفِقُواْ مِمَّا تُحِبُّونَ وَمَا تُنفِقُواْ مِن شَیْءٍ فَإِنَّ اللّهَ بِهِ عَلِیمٌ ﴿92﴾

پیامبر (ص) درباره ضرورت یتیم نوازی: اتحب ان یلین قلبک و تدرک حاجتک؟ ارحم الیتیم و امسح راسه و اطعمه من طعامک یلین قلبک و تدرک حاجتک؛ آیا دوست داری دلت نرم و آرزویت برآورده شود؟ بر یتیم ترحم کن و دست محبت بر سر او بکش و از غذای خود به او بخوران تا قلبت نرم و حاجتت روا گردد. (کنز العمال، ج3، ح 6002)
در جایی دیگر ما من مومن و لا مومنهًْ یضع یده علی راس یتیم ترحما الا کتب الله له بکل شعرهًْ مرت یده علیها حسنهًْ؛ هر مرد و زن با ایمانی که از روی مهربانی دست خود را روی سر یتیمی بکشد خدای متعال به عدد هر مویی که دست خود را روی آن می‌گذارد یک ثواب برای او می‌نویسد. (ثواب الاعمال، ص 237)
در سیره پیامبر (ص) آمده که آن حضرت (ص) روزی در راه اصلی مدینه می‌گذشت، چند کودک را دید که طفلی را دوره کرده و او را به نداشتن پدر سرزنش می‌کنند و می‌گویند که تو پدر نداری ولی پدر ما فلان است و دارای شان و مقام می‌باشد، کودک یتیم بنای گریستن گذاشت. پیامبر گرامی نزد او رفت و پرسید: چرا گریه می‌کنی؟ گفت: من پسر فلانی هستم که در جنگ احد کشته شد، مادرم شوهر کرد و مرا از خود راند و خواهرم نیز فوت کرده است

پیامبر مهربان، او را نوازش و آرام کرد، فرمود: اگر پدرت را کشتند، من پدر توام و همسرم مادرت و فاطمه خواهرت است، کودک خوشحال شد و فریاد برآورد: بچه‌ها اکنون مرا سرزنش نکنید که پدر و مادر و خواهر من از همه شما بهتر و برتر است سپس حضرت او را به حضرت فاطمه (س) سپرد، حضرت فاطمه نیز او را نوازش و پاکیزه کرد و لباسی تمیز بر او پوشانید و تا رحلت پیامبر در خانه آن بانو بود. (مستدرک الوسائل، محدث نوری، ج 2، ص 474)
2. حفظ مال یتیم:

از دیگر حقوق یتیم آن است که اموالش را تا بلوغ جنسی و رشدی حفظ کنند. این مسئولیتی است که بر عهده جامعه اسلامی است. البته از باب اقرب یمنع الابعد؛ اول باید اولیای او این کار را انجام دهند و در نهایت این مسئولیت بر حاکم شرع و جامعه اسلامی قرار داده می‌شود

واجب است خداوند از کسانی که مال یتیم را در اختیار دارند حتی اولیای یتیم خواسته است تا مال یتیم را از مال خود جدا کنند و به شکل اختلاط و در هم نگه ندارند؛ زیرا این ترکیب موجب اختلاط خبیث و طیب می‌شود و خوردن اختلاطی از مال خود و یتیم اختلاط حلال و حرام است (نساء2)

و اموال یتیمان را به آنان [باز]دهید و [مال پاک] و [مرغوب آنان ] را با [مال] ناپاک [خود] عوض نکنید و اموال آنان را همراه با اموال خود مخورید که این گناهى بزرگ است

وَ آتُواْ الْیَتَامَى أَمْوَالَهُمْ وَ لاَ تَتَبَدَّلُواْ الْخَبِیثَ بِالطَّیِّبِ وَ لاَ تَأْکُلُواْ أَمْوَالَهُمْ إِلَى أَمْوَالِکُمْ إِنَّهُ کَانَ حُوبًا کَبِیرًا ﴿2﴾

3. سرپرستی یتیم:

افراد جامعه مسئولیت دارند تا از یتیمان مراقبت کنند؛ اما براساس قاعده الاقرب ثم الاقرب یا الاقرب یمنع الابعد؛ اول مسئولیت بر عهده خویشان و اقربای او و سپس دیگران است. امام باقر (ع) فرمود «چهار خصلت در هر کس باشد خداوند خانه‌ای در بهشت برای او بنا کند: کسی که یتیمی را پناه دهد و بر ناتوانی دلسوزی کند و به پدر و مادر خود مهر ورزد و با زیر دست خود مدارا کند. (خصال صدوق، ج1، ص231، ح 53)
پیامبر (ص) نیز که خود کودکی یتیم بودند و با درد یتیمی به خوبی آشنا هستند در مورد اجرا و پاداش سرپرستی یتیم فرمودند: «کسی که یتیمی را سرپرستی کند تا از او بی نیازی شود خداوند بهشت را بر وی واجب می‌کند، همان گونه که اگر کسی در مال یتیم خیانت کند مستحق دوزخ می‌شود» (امالی طوسی، ج 2، ص 99) در آیات سوره ضحی خداوند به پیامبر (ص) می‌فرماید

مگر نه تو را یتیم یافت پس پناه داد		أَلَمْ یَجِدْکَ یَتِیمًا فَآوَى ﴿6﴾
و تو را سرگشته یافت پس هدایت کرد		وَ وَجَدَکَ ضَالًّا فَهَدَى ﴿7﴾
و تو را تنگدست‏یافت و بى‏نیاز گردانید		وَ وَجَدَکَ عَائِلًا فَأَغْنَى ﴿8﴾
و اما [تو نیز به پاس نعمت ما] یتیم را میازار		فَأَمَّا الْیَتِیمَ فَلَا تَقْهَرْ ﴿9﴾

انسان اگر با دیدی عمیقتر نسبت به اطرافیان خود بنگرد، کودکان و خانواده‌های بی سرپرستی را خواهد دید که نیازمند کمک مالی و محبت هستند، در حالی که ممکن است ما از آنها غافل باشیم و دچار سهل‌انگاری در مورد آنان شده باشیم، حال آنکه پدر یتیمان، امیر مومنان (ع) به شهادت تاریخ مدام به حال ایتام و ضعیفان رسیدگی می‌کرد و سرپرست و حمامی‌شان بود، علاوه بر اینها ایشان نزدیک شهادت خود فرمودند: «خدا را،
خدا را در مورد یتیمان،‌ نکند آنها گاهی سیر و گاهی گرسنه بمانند، نکند آنها در حضور شما در اثر عدم رسیدگی از بین بروند.» (نهج‌البلاغه، چاپ صبحی صالح، وصیت 47) این وصیت امام حاکی از مسئولیت سخت در قبال یتیمان است، که امام این چنین بدان سفارش دارند

پس در رفتارمان با دیگران و به‌خصوص قشر درد کشیده باید بسیار تامل و دقت کرد؛ چرا که این یک آزمایش الهی است برای هر دو طرف؛ «یتیمان از آن جهت که والد خود را از دست داده‌اند و دیگران از جهت برخورد با آنان» (الدر المنثور، ج 9، ص 46، ذیل نساء 9)

و آنان که اگر فرزندان ناتوانى از خود بر جاى بگذارند بر [آینده] آنان بیم دارند باید [از ستم بر یتیمان مردم نیز] بترسند پس باید از خدا پروا دارند و سخنى [بجا و] درست گویند

وَ لْیَخْشَ الَّذِینَ لَوْ تَرَکُواْ مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّیَّةً ضِعَافًا خَافُواْ عَلَیْهِمْ فَلْیَتَّقُوا اللّهَ وَ لْیَقُولُواْ قَوْلًا سَدِیدًا ﴿9﴾

4. اصلاح کار یتیمان:

یکی از وظایف و  تکالیف امت و حقوق یتیمان توجه ویژه به امور آنان است به‌طوری که اگر فسادی در کار آنان یافت شد و یا به هر دلیلی مشکلی دارند، باید امت برای اصلاح کار آنان اقدام کند (بقره220)

[بیندیشید] درباره دنیا و آخرت. و در باره یتیمان از تو مى‏پرسند بگو به صلاح آنان کار کردن بهتر است و اگر با آنان همزیستى کنید برادران [دینى] شما هستند و خدا تباهکار را از درستکار بازمى‏شناسد و اگر خدا مى‏خواست [در این باره] شما را به دشوارى مى‏انداخت آرى خداوند توانا و حکیم است

فِی الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ وَیَسْأَلُونَکَ عَنِ الْیَتَامَى قُلْ إِصْلاَحٌ لَّهُمْ خَیْرٌ وَإِنْ تُخَالِطُوهُمْ فَإِخْوَانُکُمْ وَاللّهُ یَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ وَلَوْ شَاء اللّهُ لأعْنَتَکُمْ إِنَّ اللّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ ﴿220﴾

5. اختلاط عادلانه با یتیمان:

در آیه پیش گفته بر اختلاط با آنان تاکید شده  است؛ پس نباید به این دلیل واهی که ممکن است به آنان ظلم روا داریم یا کوتاهی کنیم اصولا به سمت آنان نرفته و با آنان اختلاط نداشته باشیم. خداوند در آیه 3 نساء حتی نسبت به اختلاط بلکه ازدواج با یتیمان می‌فرماید:

و اگر در اجراى عدالت میان دختران یتیم بیمناکید هر چه از زنان [دیگر] که شما را پسند افتاد دو دو سه سه چهار چهار به زنى گیرید پس اگر بیم دارید که به عدالت رفتار نکنید به یک [زن آزاد] یا به آنچه [از کنیزان] مالک شده‏اید [اکتفا کنید] این [خوددارى] نزدیکتر است تا به ستم گرایید [و بیهوده عیال‏وار گردید]

وَ إِنْ خِفْتُمْ أَلاَّ تُقْسِطُواْ فِی الْیَتَامَى فَانکِحُواْ مَا طَابَ لَکُم مِّنَ النِّسَاء مَثْنَى وَثُلاَثَ وَ رُبَاعَ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلاَّ تَعْدِلُواْ فَوَاحِدَةً أَوْ مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ ذَلِکَ أَدْنَى أَلاَّ تَعُولُواْ ﴿3﴾

ازدواج سرپرستان ایتام با دختران یتیم به خاطر بهره‌مندی از مالشان و سپس رها کردن آنها در حالی که تهی دست شده و کسی مایل به آنها نیست (المیزان، ج 4، ص 167-166)
6. اکرام و احسان یتیم:

یکی دیگر از حقوق یتیمان و تکلیف جامعه اسلامی، اکرام و احسان در حق یتیمان است. احسان به یک معنا اعم است و شامل اکرام یعنی نیکی در برابر بدی نیز می‌شود؛ اکرام معنای اخص از احسان دارد؛ اما هرگاه جدا به کار رود شامل معنای دیگری نیز می‌شود؛ به هر حال، اکرام مرتبه بسیار والایی است و انسان باید بیش از آنکه یتیم چیزی بخواهد بی‌ هیچ منت و ریایی و خالصانه و از روی محبت به او اکرام کند.
از آیه 17 فجر به دست می‌آید که عدم توجه به این حق یتیمان موجب می‌شود تا انسان گرفتار خشم الهی و دوزخ شود

ولى نه بلکه یتیم را نمى ‏نوازید		کَلَّا بَل لَّا تُکْرِمُونَ الْیَتِیمَ ﴿17﴾
و بر خوراک[دادن] بینوا همدیگر را بر نمى‏ انگیزید		وَ لَا تَحَاضُّونَ عَلَى طَعَامِ الْمِسْکِینِ ﴿18﴾
و میراث [ضعیفان] را چپاولگرانه مى‏خورید		وَ تَأْکُلُونَ التُّرَاثَ أَکْلًا لَّمًّا ﴿19﴾
و مال را دوست دارید دوست داشتنى بسیار		وَ تُحِبُّونَ الْمَالَ حُبًّا جَمًّا ﴿20﴾

خداوند در آیه 88 بقره، یکی از میثاق‌های مهم با یهودیان را احسان به یتیمان برشمرده است. البته مفاد میثاقی که با یهودیان بسته شده اموری عام است که بر عهده هر مسلمان و مؤمنی به خدا و قیامت است؛ از این رو این مفاد در آیات دیگر قرآنی برای امت اسلامی نیز واجب دانسته شده است.

وَ إِذْ أَخَذْنَا مِیثَاقَ بَنِی إِسْرَائِیلَ لاَ تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللّهَ وَ بِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا وَ ذِی الْقُرْبَى وَ الْیَتَامَى وَ الْمَسَاکِینِ و چون از فرزندان اسرائیل پیمان محکم گرفتیم که جز خدا را نپرستید و به پدر و مادر و خویشان و یتیمان و مستمندان احسان کنید

7- اطعام و اهتمام به خوراک و پوشاک یتیم:

خداوند در آیات بسیاری چون آیه 8 و 127 نساء و آیه 8 انسان و آیه 17 فجر و 6 ضحی و 2 ماعون بر توجه به تغذیه و اطعام یتیمان تأکید می‌کند و می‌فرماید:

و هر گاه خویشاوندان یتیمان و مستمندان در تقسیم [ارث] حاضر شدند [چیزى] از آن را به ایشان ارزانى دارید و با آنان سخنى پسندیده گویید

وَ إِذَا حَضَرَ الْقِسْمَةَ أُوْلُواْ الْقُرْبَى وَ الْیَتَامَى وَالْمَسَاکِینُ فَارْزُقُوهُم مِّنْهُ وَ قُولُواْ لَهُمْ قَوْلًا مَّعْرُوفًا ﴿8﴾

 

و به [پاس] دوستى [خدا] بینوا و یتیم و اسیر را خوراک مى‏دادند

وَ یُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْکِینًا وَ یَتِیمًا وَ أَسِیرًا ﴿8﴾

حضرت علی(ع) قبل از شهادتش فرمودند: الله الله فی‌الایتام فلاتغبوا افواههم و لا یضیعوا بحضرتکم فقد سمعت رسول الله یقول من عال یتیما حتی یستغنی اوجب الله عز و جل له بذلک الجنه کما واجب لاکل مال الیتیم النار؛ درباره یتیمان از خدا بترسید و مبادا یک روز سیرشان کنید و یک روز گرسنه بمانند و مبادا که با حضور شما حقوقشان ضایع شود

زیرا از رسول خدا(ص) شنیدم که هر کس یتیمی را سرپرستی کند تا آن که بی‌نیاز شود خداوند عزوجل با این کار، بهشت را بر او واجب می‌گرداند همچنان که جهنم را برخورنده مال یتیم واجب ساخته است (کافی ج 7 باب 51 حدیث 7، نهج‌البلاغه، نامه 47)
8. تعلیم و تربیت:

از دیگر حقوق یتیمان و تکالیف امت، تعلیم و تربیت یتیمان است که از آیه 4 نساء نیز به دست می‌آید؛ زیرا باید آموزش و تربیت به شکلی انجام گیرد که یتیم به رشد فکری و عملی دست یافته و بتواند مسئولیت‌های خود را به عهده گیرد و زندگی مستقلی را تشکیل دهد

 امیرمومنان علی(ع) درباره تربیت یتیمان نیز می‌فرماید:ادب الیتیم مما تؤدب منه ولدک و اضربه مما تضرب منه ولدک؛ همانطور که فرزندان خود را تربیت می‌کنید، یتیمان را نیز ادب نمایید و همانطور که در هنگام ضرورت فرزندان خویش را می‌زنید، از یتیمان نیز غفلت نکنید (چنانچه نیاز باشد می‌توان متوسل تنبیه مجاز شرعی شد) تا بچه‌های لوس بار نیایند (وسائل الشیعه، ج 5، ص 125)
پاداش یتیم‌نوازی
اگر کسی به این مسئولیت‌های الهی خویش در قبال یتیمان عمل کند و حقوق آنان را مراعات نماید، از پاداش‌های عام و خاصی برخوردار می‌شود که به برخی از آنها اشاره می‌شود:
1. اهل اکرام و احسان:

کسی که حقوق یتیمان را مراعات کند و به اکرام و احسان با آنان برخورد نماید،‌ از اهل اکرام و احسان خواهد بود که در آیات قرآنی برای چنین افرادی ثواب بسیاری در دنیا و آخرت بیان شده است.
2. بهشت:

مراعات حقوق یتیمان موجب ورود در بهشت است. معصوم(ع) می‌فرماید: من اراد ان یدخله‌الله عز و جل فی‌ رحمته و یسکنه جنته فلیحسن خلقه... و لیرحم الیتیم کسی که بخواهد مشمول رحمت خداوند گردد و وارد بهشت شود... باید نسبت به یتیمان دلسوز و مهربان باشد. (امالی صدوق، صفحه 318، مجلس 61، حدیث 15)
پیامبر(ص) می‌فرماید: من عال یتیما حتی یستغنی اوجب‌الله له بذلک الجنهًْ کسی که یتیمی را در خاندان خود نگاهداری کند تا دوران کودکی‌اش سپری گردد و از سرپرستی بی‌نیاز شود،  خداوند با این عمل بهشت را بر او واجب می‌کند. (تحف‌العقول، ص 198)
امام باقر(ع) می‌فرماید: اربع من کن فیه بنی‌الله بیتا فی‌ الجنهًْ: من آوی الیتیم و رحم الضعیف و اشفق علی والدیه و رفق بمملوکه؛ هر کس دارای چهار خصلت باشد خداوند خانه‌ای در بهشت برایش بنا می‌کند؛ یتیمی را سرپرستی کند، بیچاره‌ای را ترحم کند، با پدر و مادر مهربان باشد و با مملوک خود نیکی و مدارا کند (خصال صدوق، ص 176)
3. همسایگی پیامبر(ص) در بهشت:

پیامبر اکرم(ص) فرمودند: أنا و کافل الیتیم کهاتین فی‌الجنهًْ و اشار باصبعیه السبابهًْ و الوسطی؛ پیامبر اکرم(ص) انگشت اشاره و میانی خود را نشان داد و فرمود من و سرپرست یتیم در بهشت مانند این دو هستیم. (مستدرک، ج 2، ص 474)
4. رهایی از قساوت قلب:

از آثار دنیوی یتیم‌نوازی، رهایی از قساوت قلب و مشکلات روحی و روانی است. رسول خدا(ص) می‌فرماید: من انکر منکم قساوهًْ قلبه فلیدن یتیما فیلاطفه و لیمسح راسه یلین قلبه باذن‌الله للیتیم حقا؛ کسی که از قساوت قلب خود ناراضی است یتیمی را مورد ملاطفت قرار دهد،‌ دست نوازش بر سرش بکشد امید است دلش به اذن خدا مهربان شود،‌ یتیم در اجتماع حقی دارد، با نوازش، حق او ادا می‌شود. (وسائل‌الشیعه ج 1، ص157؛ الترغیب و الترهیب ج3 ص349 حدیث14)
5. بهره‌مندی از حسنات:

برخی از اعمال یک حسنه و پاداش بیشتر ندارد، اما برخی از اعمال چون قرض‌الحسنه دارای چندین برابر از حسنات است. یتیم‌نوازی هم این‌گونه است. رسول خدا(ص) می‌فرمایند: من مسح راس یتیم کانت له بکل شعرهًْ مرت علیها یده حسنات؛ کسی که دست‌ نوازش و محبت بر سر یتیمی بکشد به عدد هر مویی که از زیر دستش گذشته خداوند پاداش به او عنایت می‌فرماید. (مستدرک‌الوسایل، ج 2، ص 616)
6. مغفرت و بخشایش خداوندی:

از دیگر آثار و برکات یتیم‌نوازی مغفرت الهی است. رسول خدا(ص) در این باره فرموده‌اند: من کفل یتیما من المسلمین فادخله الی طعامه و شرابه، ادخله‌الله الجنهًْ البتهًْ الا ان یعمل ذنبا لایغفر کسی که متکفل یتیمی شود، او را به خانه خود ببرد و در خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها شریک خویش کند البته پاداش او بهشت است مگر آنکه گناه غیرقابل بخششی مرتکب شده باشد. (مستدرک، ج 1، ص 148)
7. بهترین و نیکوترین خانه:

اگر بخواهیم خانه‌ای داشته باشیم که خانه خیر و نیک شود، باید یتیم‌نوازی کنیم تا مشکلات از خانه ما رخت بربندد. رسول خدا(ص) می‌فرماید: خیر بیوتکم بیت فیه یتیم یحسن الیه و شر بیوتکم بیت یساء الیه؛ بهترین خانه‌های شما خانه‌ای است که در آن یتیمی مورد احسان قرار گیرد و بدترین خانه‌ها خانه‌ای است که در آن به یتیمی بدرفتاری و ستم شود. (مستدرک الوسائل، ج 1، ص 148)

کیفر و مجازات یتیم آزاری
در آیات قرآن تنها به حقوق و مسئولیت‌های مردم در قبال یتیمان اشاره نشده است؛ بلکه مجازات و کیفرهایی نیز برای کسانی که به هر شکلی حقوق یتیمان را مراعات نمی‌کنند و یا حتی بدتر موجب اذیت و آزار آنان می‌شوند، بیان شده است که در اینجا به برخی از آنها اشاره می‌شود:
1. آتش‌خوری:

خوردن مال یتیم، خوردن آتش است که درون آدمی را می‌سوزاند. این از باب مثال نیست، بلکه بیان حقیقت ملکوتی است؛ زیرا اگر چشم ملکوتی داشته و اهل یقین بودیم همین الان در دنیا می‌دیدیم که مال یتیم‌خوری آتش‌خوری است. (تکاثر5 و 7)

هرگز چنین نیست اگر علم‏الیقین داشتید		کَلَّا لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیَقِینِ ﴿5﴾
به یقین دوزخ را مى‏بینید		لَتَرَوُنَّ الْجَحِیمَ ﴿6﴾
سپس آن را قطعا به عین‏الیقین درمى‏یابید		ثُمَّ لَتَرَوُنَّهَا عَیْنَ الْیَقِینِ ﴿7﴾
سپس در همان روز است که از نعمت [روى زمین] پرسیده خواهید شد		ثُمَّ لَتُسْأَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ ﴿8﴾

إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوَالَ الْیَتَامَى ظُلْمًا إِنَّمَا یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ نَارًا وَسَیَصْلَوْنَ سَعِیرًا آنان که اموال و دارایی یتیمان را به ستم می‌خورند، جز این نیست که آتشی در شکم خود فرو می‌برند و به زودی در آتشی فروزان درآیند. (نساء10)
إِنَّ الَّذِینَ یَکْتُمُونَ مَا أَنزَلَ اللّهُ مِنَ الْکِتَابِ وَیَشْتَرُونَ بِهِ ثَمَنًا قَلِیلًا أُولَئِکَ مَا یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ إِلاَّ النَّارَکسانی که آیات خدا را کتمان می‌کنند و به وسیله درآمد ناچیزی فراهم می‌نمایند آنها جز آتش چیزی نمی‌خورند. (بقره 174)

شخصی از امام معصوم(ع) سؤال کرد: این مجازات آتش درباره چه مقدار از غصب مال یتیم است؟‌فرمود: «در برابر دور درهم!» (تفسیر البرهان، ج 1، ص347)
در مجمع‌البیان آمده است: روز قیامت، آتش از دهان و گوش و بینی مال یتیم‌خوردگان زبانه می‌زند تا مردم بدانند که آنها مال یتیمان را خورده‌اند. امام باقر(ع) از پیامبر گرامی روایت کرده است که روز قیامت مردمی سر از قبر بیرون می‌آورند که آتش از دهانشان زبانه می‌زند پرسیدند اینها چه کسانی هستند؟ حضرت همین آیه را قرائت کردند.
2. گناه کبیره:

خوردن مال یتیم گناه کبیره است و خداوند در قرآن مرتکب گناه کبیره را اهل دوزخ دانسته است. چنانکه می‌فرماید: مال یتیمان را به یتیمان دهید و حرام را با حلال مبادله مکنید و اموال آنها را همراه با اموال خویش مخورید، که این گناهی بزرگ است. (نساء/2)
3. تنگدستی و فقر:

یکی از عواملی که موجب فقر می‌شود، عدم تکریم یتیمان است. خداوند به این مطلب در آیات 16 و 17 سوره فجر اشاره کرده است. در این آیات توضیح داده شده که اهانتی از سوی خداوند صورت نگرفته و فقر و نداری افراد به سبب عدم تکریم یتیمان است. پس یکی از آزمون‌ها، آزمون با یتیمان است که موجب تنگنای مالی می‌شود. (بل لاتکرمون الیتیم)
4. گرفتاری نسل‌ها:

آثار مال یتیم‌خوری به خود فرد محدود نمی‌شود، بلکه در نسل‌های آینده او نیز می‌ماند. حلبی، از امام صادق(ع) روایت کرده است که در کتاب امیرمؤمنان علی(ع) آمده است: آن که از روی ستم و به ناروا مال یتیم را حیف و میل می‌کند، فرجام کار خود را خواهد دید، و مکافات این عمل زشت او، در دنیا گریبانگیر نسل او و در عالم آخرت دامنگیر خود او خواهد شد.
5. بدترین خوردنی‌ها:

خداوند خوردن مال یتیم را مانند خوردن خبیث معرفی کرده است. از امام صادق(ع) از پدرانش از پیامبر(ص) نقل کرده که فرمود: شر الماکل اکل مال الیتیم ظلما؛ بدترین خوردنیها، خوردن مال یتیم از روی ستم است. (امالی الصدوق: 395/ 1 منتخب میزان الحکمهًْ: (620)

 

 لطف بی‌پایان خداوند

 

فَأَمَّا الْیَتِیمَ فَلا تَقْهَرْ ...

هرگز «یتیم» را با قهر، تحقیر مکن که تو نیز روزگارى «یتیم» بودى

 

خدا به ما زیاد می‌بخشد، ولی از ما کم می‌خواهد

ما را غنی می‌کند، ولی از ما نمی‌خواهد فقیر را غنی کنیم

 

یا مَنْ یُعْطِی الْکَثیرَ بِالْقَلیلِ

ای که می دهد (عطای) بسیار در برابر (طاعت) اندک

شما کاه که می برید، کوه بجاش میده این خدا خدایست که وقتی خیلی کم می بری، خیلی زیاد عکس العمل نشون میده

یا مَنْ یُعْطی مَنْ سَئَلَهُ ای که عطا کنی به هرکه از تو خواهد

 

یا مَنْ یُعْطی مَنْ لَمْ یَسْئَلْهُ ای که عطا کنی به کسی که از تو نخواهد

http://m5736z.blog.ir/

توجه به یتیمان

روزى کودکى نزد پیامبر آمد و گفت:

 اى پیامبر خدا!

من سایه پدر بر سر ندارم و خواهرى نیز دارم که بسان من یتیم است، و مادرم بانویى است شوهر مرده؛ پس ما را سیر کنید که خدا شما را از نعمت‏هایش هر آنچه مى‏خواهید ارزانى دارد و خشنودتان گرداند!

پیامبر فرمود:

پسر جان! چقدر زیبا و سنجیده سخن گفتى!

آن‏گاه به بلال دستور داد به خانه برود و هر چه موجود است بیاورد. «بلال» شتابان به خانه رفت و شمارى خرما آورد.

 پیامبر هفت عدد از آن را به آن پسرک داد، و هفت عدد به وسیله او براى خواهرش فرستاد و هفت عدد هم براى مادرش.

رفتار با یتیمان

 

امّا تو اى پیامبر!

به پاس آن نعمت‏هاى گران، اینک هرگز یتیم را میازار،

از آنجایى که در جامعه آن روز عرب، «یتیم» را ز مال خود مى‏راندند و حقوق او را پایمال ساختند، خدا در احیاى حقوق این انسان‏هاى ناتوان و بى‏ دفاع روشنگرى مى‏کند که مبادا اجازه دهى در جامعه‏ حق یتیمى پایمال شود و او را با قهر و غلبه از مال و ثروتش برانند.

پس

 هرگز «یتیم» را تحقیر مکن که تو نیز روزگارى «یتیم» بودى.

پیامبر گرامى در زندگى خویش هماره در مورد یتیمان رفتار و سیاستى تحسین‏ برانگیز و نیکو داشت و در مورد آنان به نیکى سفارش مى‏فرمود.

سفارش در مورد یتیمان

پیامبر اکرم:

هر یک از شما مردم، سرپرستى و تربیت یتیمى را به عهده گیرد و کارش را خداپسندانه انجام دهد، و دست پدرى بر سرش کشد، خدا به شمار هر مویى که از زیر دست او بگذرد پاداشى نیکو براى او مى‏نویسد، و به هر مویى گناهى از پرونده زندگى‏اش مى‏زداید و به هر مویى درجه‏اى به او مى‏بخشد.

همچنین فرمود:

کسى که دست بر سر یتیمى بکشد و او را خداپسندانه و بشردوستانه نوازش کند، به شمار هر مویى که از زیر دست او مى‏گذرد، در روز رستاخیز نورى خواهد داشت.

و نیز فرمود:

من و سرپرست یتیم - اگر پرواى خدا را در کارش پیشه سازد - بسان این دو، در بهشت خواهیم بود، و آن‏گاه به انگشت «سبابه» و «وسط» خود اشاره فرمود.

و نیز فرمود:

هنگامى که یتیم گریه مى‏کند، به خاطر گریه او عرش خدا به لرزه مى‏آید، و خدا به فرشتگان مى‏فرماید:

هان اى فرشتگان من! چه کسى این کودک را که پدرش در دل خاک نهان شده، به گریه انداخته است؟

پاسخ مى‏دهند

خدایا، تو داناترى.

آن‏گاه مى‏فرماید:

شما گواه باشید که هر کس او را خاموش سازد و قلبش را شاد کند، من در روز رستاخیز او را شاد و خشنود خواهم ساخت.

دوری از امام معصوم ، سخت‌تر از یتیمیِ کودک دور از پدر...

#امام_عسکری علیه‌السلام از اجداد مطهّرشان صلوات الله علیهم روایت فرمودند:

«شدیدتر و سخت‌تر از یتیمیِ کودکی که از پدرش جدا شده، 

یتیمیِ کسی است که از امامش جدا شده است و توانایی دستیابی به وی را ندارد و حکم امامش را درباره مسائل دینیِ مورد ابتلائش نمی‌داند؛

آگاه باشید هر یک از شیعیان ما که عالم به علوم ما باشد و افراد ناآگاه به شریعت ما که از دیدار ما محروم‌ اند و همچون یتیمانِ دور افتاده از پدر هستند، را هدایت و راهنمایی کند و شریعت ما را به آنان بیاموزد، در مقام "رفیق أعلی" با ما خواهد بود.»

📚 مستدرک الوسائل، ج۱۷، ص۳۱۷